مدیرکل مراکز و امور پژوهشی معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه کشور: اساسی‌ترین اقدام امروز حوزه، آینده‌پژوهی و ترسیم آینده مطلوب است

اختصاصی دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان:

مدیرکل مراکز و امور پژوهشی معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه کشور: اساسی‌ترین اقدام امروز حوزه، آینده‌پژوهی و ترسیم آینده مطلوب است

گزارش‌های جهانی از رجوع دنیا به معنویت و عطش جهان به ارتباط با آسمان و نیز پذیرش نقش دین در سعادت و کمال انسان، نشان می‌دهد که حتی با وجود همه سدها و کارشکنی‌ها، دیگر نمی‌توان دین و معنویت را در زندگی بشر نادیده گرفت. این مسئله، نقش نهادهای دینی مذهبی همچون حوزه‌های علمیه را در آینده جهان پررنگ‌تر می‌کند؛ نقشی که ایفای صحیح آن الزامات و بایدهایی دارد. به‌منظور تبیین این بایدها با حجت‌الاسلام جواد رفیعی، مدیرکل مراکز و امور پژوهشی معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه کشور به گفت‌وگو نشسته‌ایم که مشروح آن تقدیم حضورتان می‌شود:

*تلاش‌های علمی-پژوهشی حوزه‌های علمیه کشور، برای آنکه بتواند از نظر به عرصه عمل آمده و از مشکلات جامعه گره‌گشایی کند چقدر باید به‌تناسب نیازهای فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعه انجام شود؟ اساساً این مسئله چقدر برای حوزه‌ها اهمیت دارد؟

 حوزه‌های علمیه تلاش‌های جدی و قابل‌ملاحظه‌ای را در تولید علم دینی و توسعه مناسبات دینی و اسلامی انجام داده‌اند. این نکته قطعاً بسیار خام و ناپخته است که انسان چشم خود را روی تمامی زحمات و تلاش‌های حوزه‌های علمیه و در طول دوره پس از انقلاب در عرصه پژوهش و تربیت نیروی انسانی ببندد و هزاران اثر تولیدی و تألیفی را در عرصه پژوهش‌های بنیادی، توسعه‌ای و کاربردی در این نهاد تلاشگر و پویا نبیند.

اصولاً کوبیدن بر طبل مخالفت، کار مشکلی نیست؛ این مخالفت‌ها با حوزه و زدن برچسب‌هایی مثل سکولار و غیره نسبت به آن جای تأمل و تأنی دارد. اخیراً به مناسبت فرارسیدن هفته پژوهش، نمایشگاهی از دستاوردهای علمی حوزه در عرصه علوم انسانی و اسلامی برگزار شد. در این نمایشگاه بخشی ویژه به دستاوردهای علمی حوزه اختصاص پیدا کرد و در آن بیش از سه هزار تألیف علمی مورد تأیید و برگزیده در همایش‌ها و جشنواره‌های معتبر علمی و در سطح ملی در موضوعات مختلف مانند فقه، اصول، کلام، فلسفه، علوم قرآنی و حدیث و عرصه‌های مختلف علوم انسانی به نمایش عمومی گذاشته شد.

این فقط گوشه کوچکی از تولیدات علمی حوزه‌های علمیه کشور، آن‌هم فقط در 12 مرکز از قریب به 180 مرکز حوزوی است و دیگر آثار، کرسی‌های نظریه‌پردازی و مناظرات علمی در این مجموعه گنجانده نشده بود.

* حوزه علمیه، چه دستاوردهایی در زمینه تربیت نیروهای علمی، پژوهشی و مستعد در نیازسنجی‌های جامعه داشته است؟

 در عرصه تربیت نیروی انسانی نیز جمع کثیری از اندیشمندان و فارغ‌التحصیلان این نهاد به بدنه سیاسی و فرهنگی جامعه تزریق می‌شوند و منابع انسانی تربیت‌شده در حوزه‌های علمیه در قوه قضاییه، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌ها و دیگر دستگاه‌های علمی-اجرایی سراسر کشور مشغول خدمت هستند.

علاوه‌براین، امروزه بیش از نیمی از نشریات دارای رتبه علمی و پژوهشی کشور صرفاً از سوی حوزویان و تلاشگران عرصه علوم دینی تألیف و منتشر می‌شود و در نیمی دیگر نیز حضوری پررنگ و مؤثر وجود دارد.

باید توجه داشت تمام این فعالیت‌ها با توجه به محدودیت‌های عظیم اعتباری و مالی صورت می‌گیرد. هیاهویی که اخیراً بسیار هدفمند فضاهای رسانه‌ای و مجازی را درنوردیده است که در آن این‌گونه القا می‌شود که نهادهای علوم دینی بدون حدوحصر از اعتبارات استفاده می‌کنند و در این زمینه هیچ محدودیتی ندارند، چندان بهره‌ای از واقعیت ندارد. این صحنه‌سازی‌ها و جنجال‌های رسانه‌ای، بیش از آنکه پایه علمی و تحقیقی داشته باشند بیشتر بر مبنای ذهنیات و تخیلات استوار است و آمارهای ارائه‌شده به‌هیچ‌وجه با واقعیت تطابق ندارند.

*آیا این دستاوردها با ظرفیت و اهمیت نقش و جایگاه حوزه‌های علمیه تناسب دارد؟

 البته با تمام تلاش‌ها و کوشش‌های صورت گرفته و مجاهدت‌های عالمان و پژوهشگران حوزوی، می‌بایست به این نکته نیز اشاره داشت که حوزه‌های علمیه تاکنون موفق به استفاده از تمام ظرفیت‌های خود جهت توسعه مناسبات فرهنگی و اجتماعی جامعه نشده‌اند و در این امر کاستی‌هایی مشاهده می‌شود.

جهان معاصر با مسائل و معضلات پیچیده و درهم‌تنیده‌ای روبرو است که این مباحث نوپدید، مطالبه‌گر مطالعات جدید و پویای دینی و برطرف شدن و پاسخگویی شایسته توسط عالمان حوزوی و نهادهای علوم دینی هستند. ما می‌بایست به این پرسش‌ها و دغدغه‌ها به‌صورت نظام‌مند پاسخگو باشیم و این خلأها را به‌صورت بنیادی برطرف کنیم. حوزه می‌بایست جایگاه شایسته خود را در نظام تولید علمی کشور و همچنین در عرصه بین‌المللی به‌دست آورد. هنوز تا رسیدن به ظرفیت‌های اساسی و تأثیرگذار حوزه در عرصه‌های گوناگون اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، فاصله قابل‌ملاحظه‌ای مشاهده می‌شود و این امر به‌هیچ‌وجه قابل کتمان نخواهد بود. در این فرآیند داشتن شناخت دقیق و واقع‌نگرانه از پرسش‌های بنیادی و مطالبات به‌روز جامعه و نسل جوان، مهم‌ترین مؤلفه جهت تحقق نقاط موردنظر نهادهای علوم دینی است. می‌بایست در این زمینه‌، برنامه‌ریزی‌های جامع صورت گیرد و حوزه به دور از سیاست‌زدگی در این عرصه‌ها ورود و حل مسئله نماید.

*راهکارهای تحقق حوزه مطلوب با توجه به مناسبات آینده، چه مؤلفه‌هایی هستند؟ توسعه و پیگیری عرصه‌های کاربردی علوم دینی نیازمند چه رویکردهایی هستند؟

 حوزه در شرایطی با تأسیس یک نظام علمی و سیاسی به نام جمهوری اسلامی مواجه شد که طبعاً شاید به‌طور دقیق برای تمام وجوه آن برنامه‌ریزی‌های درازمدت و استراتژی مدون و مطالبه شده، نداشت. این حکومت شکل‌یافته، هم از بُعد سیاسی و هم از بُعد عملی و نظری نیازمند طراحی استراتژی متناسب از سوی حوزه‌های علمیه بود که بعد از تحقق جمهوری اسلامی و پیاده‌سازی مرجعیت دین در رأس هرم نظام اسلامی، این مهم در سرلوحه امور راهبردی حوزه‌های علمیه گنجانده شد. بحمدالله، در این مسیر نهاد حوزه به موفقیت‌هایی نائل آمد، اما این دستاوردها هنوز کافی و به‌اندازه نبوده است.

برای اینکه بتوانیم در وضعیت آینده نقش مؤثرتری داشته باشیم، نیازمند تلاش‌ها و مجاهدت‌های فراوان هستیم. حوزه می‌بایست به سمت برنامه‌ریزی‌های ناظر بر نیازهای نظام اسلامی گام بردارد. آینده‌پژوهی و آینده‌نگری می‌تواند نقطه ثقل این مواجهات قرار بگیرد. حوزه‌های علمیه دارای سه رسالت اساسی در باب مسئله دین‌پژوهی و رویکردهای دین‌مدارانه هستند.

ابتدا مسئله فهم دین است؛ سپس موضوع تولید دانش و معرفت دینی و در آخر مسئله ترویج و تبلیغ دین در تمامی ساحت‌های مردمی و اجتماعی موردنظر است.

برای رسیدن به این اهداف و تحقق حوزه مطلوب در آینده، می‌بایست به افق‌هایی توجه داشت که شاید هیچ تناسبی با شرایط کنونی ما نداشته باشند. پیشرفت‌های سریع و نو به نوی بشری، جامعه جهانی را به سمتی سوق می‌دهد که قطعاً هیچ شباهتی با امروز نخواهد داشت. ما می‌بایست برای این چنین روزهایی برنامه‌ریزی‌های اصولی داشته باشیم. جهان روزبه‌روز در حال تغییر است و این امر اجتناب‌ناپذیر است که تعریف امروز کارگشای فردا نخواهد بود و ما می‌بایست با توجه به تحولات بشری و اجتماعی، دورنمای صحیحی از آینده ترسیم کنیم و بر مبنای این چشم‌انداز خود را آماده و تجهیز کنیم.

آینده به‌طور قطع آبستن جریاناتی است که حتماً نیازمند پیشرفت و توسعه مناسبات علمی و پژوهشی دینی است. چه‌بسا ما در آینده با صدها و هزاران فرقه و نحله متفاوت دینی و اندیشه‌ای مواجه شویم که با سرعت فوق‌العاده رسانه‌، بتوانند منطق و ارزش‌های خود را به گوش جهانیان برسانند و پایه‌گذار بدعت‌ها و کج‌روی‌های فراوانی شوند. این مسئله به جد، توجه اساسی به مسئله تحقیق و آینده‌پژوهی را در حوزه‌های علمیه گوشزد می‌کند.

مقام معظم رهبری(دامت برکاته) در یکی از جلساتی که با اندیشمندان و محققان علمی و حوزوی کشور داشتند، بیان کردند جهان امروز ازنظر علمی به‌هیچ‌وجه ایستا و ساکن نخواهد بود و پیوسته در حال حرکت و جوشش است؛ اگر ما نتوانیم با این سیل حرکتی همراه شویم از مناسبات علمی جهان دور خواهیم ماند و این امر آسیب‌های فراوانی را به جامعه اسلامی وارد خواهد کرد. بنابراین، حرکت علمی کشور می‌بایست پیوسته جوشان، پوینده، بالنده و متناسب با نیازهای روز باشد و از ایستایی و سکون بر حذر بماند.

*حوزه علمیه چگونه می‌تواند این روزآمدی و ناظر بر نیاز بودن فعالیت‌های خود را تأمین کند؟

 برای تحقق این معنا نمی‌توان باری‌به‌هرجهت بود. حتماً می‌بایست آینده‌های محتمل، به‌طور قدرتمند و با ابزارهای علمی دقیق، رصد شوند و چشم‌انداز حوزه و جایگاه آن در نظام‌مندی آینده، تبیین و تعریف شود. باید هم‌اینک برای رسیدن به آینده مطلوب در همه سطوح، برنامه‌ریزی داشت. می‌بایست لایه‌های مهم و قابل بررسی اجتماع، مورد تجزیه و تحلیل موشکافانه اندیشمندان حوزوی قرار بگیرند. این‌که در بیان ائمه معصوم(ع) و روایات تصریح شده: «اَلْمُؤْمِنُونَ هُمُ اَلَّذِینَ عَرَفُوا مَا أَمَامَهُمْ»، ناظر به همین مطلب است که انسان موحد می‌بایست برداشت صحیحی از آینده خود و اجتماع داشته باشد.

ما برای سیاست فردا نیازمند برنامه‌ریزی هستیم، برای اقتصاد و فرهنگ و حتی علوم فقهی و سبک زندگی فردا نیازمند داشتن برنامه و نقشه راه دقیق هستیم و باید در این جهات حرکت و تلاش جهادی داشته باشیم. در روایات وارد شده است حُسن تدبیر، سلاح مؤمن است. جامعه دینی و طلاب حوزوی می‌بایست خود را به این سلاح کاربردی مجهز کنند.

حُسن تدبیر یعنی آمادگی امروز برای مواجهه با فردا و اوضاع و احوال آن. حُسن تدبیر یعنی مواجهه فعال با شرایطی که قابل‌رؤیت و برآورد است و این امر نیاز اساسی و مهم حوزه‌های علمیه برای رسیدن به چشم‌اندازهای مطلوب آینده است. اگر خدای ناکرده نتوانیم این روند را برای رسیدن به نقاط غایی و عالی آینده محقق کنیم و از قافله دانش و توسعه عقب بمانیم و فکر فردای مطلوب را امروز نداشته و برای آن برنامه و نقشه راه نداشته باشیم، خدای ناکرده مصداق روایت حضرت امیر(ع) خواهیم بود که فرمودند: «مَن ساءَ تَدبیرُهُ  کانَ هَلاکُهُ فی تَدبیرِهِ».

در حال حاضر اساسی‌ترین اقدام حوزه از نظر بنده اهتمام به آینده‌پژوهی و ترسیم آینده مطلوب ممکن و طراحی برنامه مواجهه با شرایط در آینده حوزه و تربیت نیروی انسانی متناسب برای آن شرایط است، تا همگام با حرکت و رشد جوامع، اندیشمندان حوزوی بتوانند مطالبات فزاینده جامعه را در عرصه دین متناسب با مکتب اهل‌بیت(علیهم‌السلام) پاسخگو باشند.