بسمه‌تعالی

مقدمه

آشنایی با مراکز علوم دینی یکی از موضوعات قابل‌توجه در عرصه اسلام‌شناسی است. حوزه علمیه خراسان یکی از کهن‌ترین مراکز دینی در تاریخ اسلام است که امروزه مهد آموزش و تربیت طلاب و عالمان دینی است. ازاین‌رو نگاهی گذرا به سیر تاریخی این حوزه مقدسه می‌تواند به شناخت بخشی از تاریخ تعلیم و تعلم دینی در ایران و اسلام کمک کند.

شکل‌گیری

نخسـتین نشانه‌های شکل‌گیری حوزه علميه مشـهد را باید در عصر حضور امام ابوالحسـن علی بن موسی‌الرضا علیهما الصلوه والسلام در توس جسـت.

گفتگوها و مناظرات امام علیه‌السلام دوران ولایت‌عهدی و وقایع مختلف تاریخی این دوره منشـأ چندين جريان معرفتي در حوزه‌های كلام، عرفـان و فقه و حديث شـد و برخي از اين جریان‌ها در سـده سـوم و چهارم به تأسـيس مدرسه‌های شيعي در سـناباد و مشهد الرضا منتهي گرديد. بر اين اسـاس بايد سـنگ زيربناي مدارس حوزوي در سـناباد و مشـهد را در آموزش‌های امام رضا علیه‌السلام و حضور ايشـان در اين منطقه دانسـت.

حركـت علمـي و فرهنگـي شـيعيان در دوره سـامانيان (نيمه دوم قرن سـوم اواخر قرن چهـارم) با توجه به تسـامحي كه امراي سـاماني داشـتند بالنده شـد و مدارس شـيعي در شـهر توس و مرو داير گرديد. روي كار آمدن آل‌بویه به‌عنوان يك خاندان شیعی‌مذهب و ايراني، شـكوفايي فرهنگي پرمایه شـيعه را در پـي داشـت.

در دوره سلجوقی همانند غزنويان (تحت تأثیر عباسـیان) سياسـت، جلوگيري از ترويج معارف پيشـوايان شيعي بـود. در آغـاز قـرن نهـم در زمـان سـلطنت شـاهرخ، جانشـين تيمور، چهـار مدرسـه به نام‌های «مدرسـه بالاسـر»، «مدرسـه پريزاد»، «مدرسـه دو در» و «مدرسـه سـيدميرزا» در پيرامون حرم مطهر امام هشتم علیه‌السلام تأسـيس گرديد.

جامعیت علمی

پــس از اســتقرار دولـت صفــوي و امنیت نسـبی منطقه خراســان، عواملـى در بافتار حوزه علمیه مشــهد به وجود آمد کـه از ظهـور عصــرى جدید در تاریـخ حوزه علمیه مشــهد حکایت داشــت. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «مهاجرت علمای جبل عامل»، «حضور بزرگانی از علما و مدرسان در مشهد»، « فعالیت بیـــش از ده مدرســـه»، «تدریس آثار فلسفی»، «رشد و رونق تألیف و نشر آثار در مشهد»، «رواج اجتهــاد اصولـی» در فضای علمی آن روز مشهد در کنار «حکم‌فرمائی قانــون» و«نقش مبسوط علما در جامعه» و «همگرایی علمی و فرهنگی به وجود آمده در این دوره» اشاره کرد. این عوامل موجبات بالندگی و سرزندگی حوزه علمیه خراسان در این دوره است.

حوزه علمیه در دوران معاصر

 در عصـر قاجـار در کنـار مـدارس موجـود، دو مدرســه جدیـد در مشــهد بنـا شــد. در طـول حاکمیـت قاجـار بـه دلیـل ضعف دولـت مرکزي و نفـوذ روس و انگلیس و اسـتبداد خانمان‌سوز و معارضـه داخلـی زمینـه رشـد و توسـعه فرهنگـی ازمیان‌رفته بـود. بااین‌وجود در عصـر قاجـار در حـوزه مشـهد در کنــار دانش‌های آلـى و مقدماتــی (مثل ادبیات، معانـی، بدیع، منطق و ریاضیات) عرفــان، حکمت،کلام و فقه در حوزه مشــهد تدریس می‌شد. حکیــم ملأ هـادي ســبزواري (ره) درخــت تنــاور حکمــت را در این حوزه بـارور نمـود.  

تحولات تاریخی معاصر

در دوره قاجــار بــا توجـه بـه مختصاتـى که داشـت رویکرد بـه مباحث سیاســى در میان حوزویـان فزونى یافــت. در محرم ۱۲۸۳هــ .ق سـید جمال‌الدین اســدآبادي به مشــهد آمــد و با طلاب مشهد دیدار داشت . در جریــان اســتبداد صغیــر و کشتار روس‌ها در حـرم، طلاب زیادی بازداشـت شـدند. بعد از  نهضـت مشـروطیت نیز، ادبیـات حــوزه علمیـه مشــهد از حالت صرفـاً ذوقـی به ســمت سیاســت و نگاه انتقادى کشـیده شـد.

در ربیع‌الاول ۱۳۰۹هـ .ق بـر اسـاس فتـواي تحریـم تنباکـو توسـط میرزاي شـیرازي کـه به‌منظور تحریـم قـرارداد رژي صـورت گرفتـه بـود، مـردم مشــهد روز دوم ربیع‌الاول در مســجد گوهرشــاد اجتماع کردند و با ممانعت آیت‌الله بجنوردی از حمله به سفارت انگلیس منصرف شدند.

پیــش از آنکــه رژیــم قاجـار جــاي خود را بــه رژیم پهلــوي بدهد حضور  چنـد تـن از علمـاي عتبـات در مشــهد و تشکیل کمیته‌ای به‌منظور ارتبـاط بـا دنیــاي اسـلام مسائل نوینی در حوزه مشهد مطرح شد.

قیام مردم در مسجد گوهرشاد در اعتراض به کشف حجاب یک از وقایع مهم این دوره است. پس از واقعه قیام مسجد گوهرشاد ۲۳مدرسـه حـوزه علمیه مشـهد تعطیـل و در اختیار قشـون قـرار گرفـت و بعضی از مدارس تاریخی نیز تخریب شدند

از مشخصات این دوره وظیفه حوزه علمیه مشهد مقابله با افکار کمونیستی و تأمین نیازهای اعتقادی مردم بود.روش مسـتبدانه رضاخـان هرچند بـراي مدتـی از نفـوذ روحانیت کاسـت و مجتهدان برجســته منـزوي شــدند.اما پس از تبعید وی بـا اعمـال فشـار آیت‌الله حاج‌آقا حسـین قمـی جهت بازگشـایى و بازسـازي حـوزه، مـدارس به‌تدریج باز شــدند. تدریس اساتید بنام و وارسته‌ای مانند مرحــوم حــاج میرزا مهــدي اصفهانی(ره)، شــیخ هاشــم قزوینـى(ره)، شــیخ مجتبــی قزوینـی(ره) رویکـرد جدیــدي را در معــارف در حــوزه مشــهد پایه‌ریزی کـرد.

آیت‌الله شـیخ محمدرضـا کلباسـی عالـم مبـارز و آگاه بـه زمـان، نوگرا و صاحب‌نظر در معــارف دینـی ،حکمــت و کلام و طــب و علــوم ریاضـی، اولیـن روحانی برجسته‌ای بود که در مشــهد بــه ملی کردن صنعت نفـت فتــوا داد.

پــس از نهضــت ملـی نفت و تأسـیس دانشــکده معقول و منقول دانشـگاه فردوسـی مشـهد، تعـدادي از اسـاتید حـوزه جهـت تدریـس بـه دانشـگاه دعـوت شـدند. از آن میــان می‌توان به نــام زین‌العابدین جعفر زاهدي و اســتاد مدیر شـانه‌چى و اسـتاد ســید جلال‌الدین آشتیانی اشــاره کرد.

۱۵خرداد۱۳۴۲

نیمــه خــرداد آغــاز مبارزه عمیق و واقعی و مبتنی بر فرهنگ شــیعی اســت. مردم مشــهد را همانند ســایر بخش‌های ایران به دنبــال علمــاى مبــارز و بــه میدان کشــاند. علمـاي مشـهد نیز با حمایت از امام خمینی (ره) به  پایمال کــردن موازین اسـلامی، ایجاد رابطه با اسـرائیل، تقویـت و ایجاد تسـهیلات جهـت فرقـه بهائیت، به مخالفت با رژیم پرداختند.

مبارزات انقلابی حوزه علمیه مشهد

بخشــی از نیروهــاي فعــال حـوزه مشــهد بــا توجـه به تجربیاتــی کـه از انقلاب مشـروطیت و پس‌ازآن بـه دســت آورده بـود، پـس از۱۵ خرداد وارد عرصه‌های سیاســى شــدند. شناخته‌شده‌ترین این چهره‌ها ، آیت‌الله ســید علی خامنه‌ای و شـهید سـید عبدالکریم هاشـمی نژاد، شـیخ محمدرضامحامـی و آیت‌الله شــیخ عبـاس واعظ طبســی بودند

در جریــان طــرح توسعه‌ی اطــراف حــرم در ســـال  ۱۳۵۴هــ .ش بسیاری از مـدارس تخریب یا غیرقابل اســتفاده گردیدند. بااین‌حال مردم متدین به جبران این ناتمام‌ها همت گماشتند. در همیــن سال‌ها بــراى نخســتین بـار مکتب‌ها و مـدارس عالـی بانـوان در مشــهد تأســیس شــد.

مهاجـرت تنــی چنــد از مراجــع به مشــهد نیز بنیـه علمـی و معنوي حوزه را بیشــتر تشــدید کــرد. حضور آیت‌الله حاج سـید کاظـم مرعشــی(ره)، آیت‌الله حاج‌آقا عزالدیــن زنجانی(ره) و آیت‌الله ســید عبدالله شــیرازي(ره) درس‌های خــارج فقــه و اصـول رونق بیشــتري یافــت و وضعیت مالی حـوزه بهتر شـد. حضور آیت‌الله‌العظمی سـید عبدالله شـیرازى(ره) باعث تقویـت جریـان علمـاى مبـارز شـد.

فعالیت مقام معظم رهبری در مشهد

در آخریــن سال‌های حیــات آیت‌الله میلانــى، آیت‌الله ســید علـی خامنه‌ای بــا رویکردهـاى نویـن خـود بــه مباحــث علمــى و دینـى، جریـان نـو و پویایـى را در حـوزه مشــهد بــه وجـود آورد..رویکــرد بــه نیروهــاي جـوان و تحصیل‌کرده و ارتباط نزدیک بــا آن‌ها و طــلاب آگاه و جهـت دادن بــه مطالعــات دینـی و سیاســی آن‌ها و تشــویق نیروهاي کیفی حوزه و دانشــگاه به تســریع مبارزات سیاســی و مشــارکت با روحانیت پیشــگام در برانـدازي رژیـم شــاه و در کنـار همـه این‌ها تحقیـق و تألیـف و تحمـل زندان‌ها و بازداشتگاه‌ها، همـه اســباب دل‌بستگی نیروهـاي فعـال جامعه را بـه ایشــان را فراهم سـاخت.

پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی

پس پیروزی انقلاب اسلامی آیت‌الله واعــظ طبســی(ره) بــه دســتور امام خمینــى(ره)، مدیریت حــوزه خراســان را در اختیـار گرفـت و در ســال  ۱۳۶۱هـــ .ش بـه توصیـه ایشــان هیئـت بررســی مسـائل حــوزه علمیـه از میـان فضـلاي حوزه بـه وجود آمد و در ســال ۱۳۷۳هـ .ش دســتور تشــکیل شــورایی مرکـب از فضـلا، اســاتید و دانش‌پژوهان بـه نـام شــوراي برنامه‌ریزی و مدیریت حوزه علمیه خراســان متشــکل از ده عضو از ســوي ایشــان صــادر گردید.دوران مدیریت عالی آیت‌الله طبسی (ره) و هیئت بررسی و شورای برنامه‌ریزی فعالیت‌های زیادی در حوزه علمیه صورت گرفت. تأسیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی توسط مدیر حوزه علمیه،  شعبه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در مشهد و سازمان تبلیغات اسلامی نیز به رشد و بالندگی حوزه علمیه مشهد بعد از انقلاب کمک شایانی کرد.

پس از رحلت آیت‌الله طبسی در سال ۱۳۹۴ اداره حوزه علمیه خراسان با حکم  مقام معظم رهبری به عهده شورای عالی حوزه علمیه خراسان واگزارشد.

در این حکم با توجه به ظرفیت‌های تاریخی و علمی حوزه  علمیه خراسان تأکید ویژه‌بر تربیت نظریه‌پردازان حوزوی در عرصه علوم اسلامی  و در مسیر تمدن نوین اسلامی‌شده است.

منبع:

جلالی، غلامرضا (۱۳۹۸) شمس الشموس؛ نگاهی به تاریخ تحولات حوزه علمیه مشهد. مشهد، دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان.