رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم: پژوهش‌های حوزوی ما کمتر به مباحث کاربردی و توسعه‌ای پرداخته‌اند

مصاحبه اختصاصی دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان 

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم: پژوهش‌های حوزوی ما کمتر به مباحث کاربردی و توسعه‌ای پرداخته‌اند.

جهت بررسی وضع موجود تولیدات علمی حوزه‌های علمیه و ارائه راهکارهای مناسب در زمینه رفع چالش‌های موجود در فضای آینده، با حجت‌الاسلام‌والمسلمین احمد واعظی، رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، عضو هیئت‌علمی دانشگاه باقرالعلوم قم و عضو هیئت‌امنای سازمان تبلیغات اسلامی به گفتگو نشستیم. گفتنی است این روحانی نظریه‌پرداز و پژوهشگر، تألیفات ارزشمندی را در زمینه علوم انسانی و اسلامی، در کارنامه خود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «انسان از دیدگاه اسلام»، «حکومت اسلامی: درسنامه اندیشه سیاسی اسلام»، «درآمدی بر هرمنوتیک» و «نقد و بررسی نظریه‌های عدالت» اشاره کرد.

-با توجه به شتاب بالای تغییرات علمی، فناوری، فرهنگی، اجتماعی و... در جهان امروز، شرایط حوزه‌های علمیه کشور را از نظر تولیدات علمی و پژوهشی چطور ارزیابی می‌کنید؟

به‌طور کلی درباره وضعیت علمی و تولیدات پژوهشی که در حوزه‌های علمیه و در ارتباط با نیازهای علمی و معرفتی صورت می‌گیرد، هم می‌شود یک قضاوت عام کرد و هم می‌شود برحسب محورهای مختلف، در هر حوزه‌ای قضاوت کرد. من می‌خواهم خیلی مختصر عرض کنم که حرکت علمی خوب و مبارکی در حوزه‌های علمیه جهت تأمین نیازهای معرفتی جامعه و نظام آغاز شده است؛ لکن آهنگ آن باید تسریع شود و شدت پیدا کند. به لحاظ عمق و محتوا باید قوی‌تر شود و به لحاظ موضوع‌یابی باید بیشتر و دقیق‌تر نیازسنجی صورت بگیرد.

ما در عرصه پژوهش، هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی، رشد محسوسی داشته‌ایم؛ اما گاهی داوری‌هایی که در مورد پژوهش‌های حوزوی صورت می‌گیرد، دارای یک منطق مشترک نیست و از جهاتی که در نظر خودشان اولویت و معیار است، داوری می‌کنند. رسالت‌های پژوهش در حوزه علمیه ابعاد گوناگونی دارد؛ برای قضاوت پژوهش در حوزه علمیه باید جامع‌نگر بود و تمام نیازهای فرهنگی، تبلیغی، علمی، اجتماعی و قرآنی داخلی و خارجی را در نظر گرفت و کسی که مشرف به رسالت‌های امروز حوزه باشد، هیچ‌کدام از فعالیت‌ها را سبک نمی‌شمارد و به این مسئله نگاه تحقیرآمیز ندارد. البته باید به این مشکل و کاستی هم اشاره کنم که متأسفانه در حوزه‌های علمیه و مراکز علمی حوزوی تصور بر این است که وقتی کاری را تولید می‌کنند و چاپ کردند، کار تمام شد و محقق یا آن مرکز علمی به سراغ کار و تحقیق جدید می‌روند. درحالی‌که مسئله معرفی اثر، بردن آن دستاورد و تولید علمی در محافل علمی، محل توجه قرار دادن و به بدنه کارشناسی و برنامه‌ریزی کشور معرفی کردن آن کار، خودش اگر هم‌وزن تولید علمی نباشد در اهمیت کم از آن نیست. اگر یک اثر، کتاب علمی یا محتوای پژوهشی خوانده نشود، گویی تولید نشده است؛ فلذا حوزه از این جهت ضعف دارد.

یکی از دلایل دیگر برخی از داوری‌های نادرست درباره تولیدات علمی حوزه‌ها که مثلاً در حوزه‌های علمیه تولیدات درخوری در حوزه‌های دانش ندارند یا فضلای حوزوی کاری انجام نداده‌اند، عدم آشنایی و عدم اطلاع‌رسانی است؛ یعنی هم ضعفی از جانب نهادهای علمی-پژوهشی حوزه است در اینکه تلاش درخوری برای معرفی و اطلاع‌رسانی انجام ندادند و هم ضعف اشخاصی است که داوری می‌کنند در اینکه حداقل به سایت‌ها و سامانه‌های اطلاع‌رسانی محدودی که جهت انعکاس کارهای پژوهشی در خود حوزه‌ها وجود دارد، سرک نمی‌کشند.

- وضعیت علمی حوزه‌ها نسبت به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی چگونه است؟

در یک نگاه کلی باید بگوییم که در حوزه‌های علمیه در مقایسه با قبل از پیروزی انقلاب اسلامی اتفاقات خیلی مبارکی افتاده؛ حوزه‌ها هم از نظر حجم تولید و هم از نظر عرصه‌های تولید علمی قدم‌های بلندی برداشته‌اند. قبل از پیروزی انقلاب، عمده تولیدات علمی و تکاپوی علمی در حوزه‌ها متمرکز بر علوم اسلامی بود اما امروزه، چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تحولاتی که در حوزه اتفاق افتاد، ما شاهد فرآروی محصولات علمی حوزه از جنس علوم اسلامی هستیم؛ حوزویان و فضلای پژوهشگر حوزوی قدم در وادی‌های معرفتی دیگری گذاشته‌اند و در حوزه‌های مختلف علوم انسانی، علوم اجتماعی و فلسفه‌های تطبیقی و در شاخه‌های مختلف معرفتی دستاوردهای بسیاری داشته‌اند.

- آیا تولیدات علمی حوزه‌های علمیه و مراکز پژوهشی حوزوی، با نیازهای علمی، پژوهشی و معرفتی سطح نظام و جامعه، تناسب دارد؟

 خیر، یک توازن و تعادل برقرار نیست؛ یعنی به‌گونه‌ای نیست که ما بگوییم ما به‌هنگام و به‌شکل مؤثر در تمام عرصه‌های مورد نیاز علمی و معرفتی حضور داریم و کار دانشی تولید می‌کنیم. هر کس چنین ادعایی داشته باشد گزافه‌گویی کرده است. تلاش‌های خوبی صورت گرفته ولی عقب‌ماندگی‌هایی هم هست و در عرصه‌های مختلفی بایستی این حرکت علمی ادامه پیدا کند. در حوزه مطالعات انسانی و اجتماعی در سطح حوزه‌ها با عدم تناسب میان کمیت و کیفیت روبه‌رو هستیم و حجم تولیدات علمی در زمینه علوم انسانی با حجم دانش‌آموخته تناسب ندارد.

-به نظر می‌رسد به بحث‌های کاربردی کمتر توجه شده و محققان حوزوی راه‌حل مناسبی برای چالش‌های موجود در جامعه مخصوصا چالش‌هایی که در آینده ممکن است با آن مواجه شویم، ارائه نداده‌اند.

 بله، حوزه‌های علمیه بیشتر حجم تولید خود را متوجه مبانی، مباحث هنجاری و مباحث غایت‌شناسانه کرده و کمتر به بحث‌های کاربردی و نیمه‌بنیادی و توسعه‌ای پرداخته است. تولیدات ما در علوم انسانی اسلامی کمتر از جنس حل مسئله، ارائه طریق و نقشه‌راه برای برون‌رفت از وضع موجود به وضع مطلوب است. در حوزه مباحث تربیتی بیشتر تولیدات از نوع مبانی، اصول، غایات و اهداف تعلیم و تربیت اسلامی است؛ درباره این‌که باید با چه راهکارها و توصیه‌های عالمانه و وضعیت‌شناسانه‌ای به صورت علمی روی نسل حاضر با این جغرافیای فکری و معیشتی که در معرض تهدیدهای متنوع است، اثر داشته باشیم و از وضع موجود به وضع مطلوب برسیم کار نکرده‌ایم. به‌عنوان مثال ما ضعف‌های نظام بانکی را ذکر و مناسبات مالی کشور را محکوم و نقد می‌کنیم ولی پژوهش نیمه‌بنیادی و توسعه‌ای انجام نمی‌دهیم و برای نهاد بانک که مونتاژ بانکداری غربی است، بدیلی ارائه نمی‌دهیم. بنابراین اگر بگوییم علوم انسانی در حوزه‌ها تولید نمی‌شود غلط است ولی تولیداتی که بتواند حل مسئله کند و نهادسازی‌های جدیدی را به دنبال بیاورد کم است و کار دشواری است.

-تحول ساختاری و حقیقی با چه رویکردی برای آینده حوزه محقق می‌شود؟

تحول جهت‌دار و مؤثر بدون برنامه‌ریزی اتفاق نمی‌افتد. اگر یک مرکز پژوهشی دورنمای آتی خود را نبیند، نظام‌نامه و نظام موضوعات پژوهشی نداشته باشد و اولویت‌سنجی پژوهشی نکرده باشد، مگر می‌تواند به شکل موفقی مدیریت پژوهش بکند؟ به نظر من پژوهش باید مدیریت شود. در هر مجموعه دانشی باید متولیانی فهیم وجود داشته باشد که بتوانند افق آینده آن مرکز پژوهشی را مشخص کنند و متناسب با مزیت‌های نسبی، توان نیروی انسانی، علایق و انگیزه‌هایی که وجود دارد یک مدل پژوهشی را طراحی کنند و یک برنامه‌ریزی پژوهشی را صورت بدهند و بتوانند با زمان‌بندی و با نظارت علمی مناسب و با مدیریت پژوهشی اثربخش، کارهای خوبی را عرضه کنند. پس در ضرورت برنامه‌ریزی شکی نیست و اگر نکته‌ای هست، در حسن اجرای آن است. گاهی وقت‌ها برنامه‌های خوبی طراحی و برنامه‌ریزی می‌شود ولی خوب اجرا نمی‌شود و ضعف ما در عدم اجرای مناسب برنامه‌هاست. می‌خواهم بگویم بهترین و دقیق‌ترین برنامه‌ریزی وقتی روی کاغذ می‌آید، فقط 5 الی 10 درصد ماجراست. 90 درصد ماجرا، حسن اجرای برنامه و تمهیدات لازم برای تحقق و عملیاتی شدن آن است. یعنی یک برنامه‌ریزی موفق و یک طراحی خوب، بخش اندکی از ماجراست و بحث مهم‌تر و اساسی‌تر، کیفیت اجراست. ممکن است برنامه‌ریزی ضعیف باشد و اجرا هم ضعیف باشد؛ اما اگر برنامه‌ریزی قوی و اجرا هم قوی باشد برکت می‌کند.

- جناب‌عالی برای رفع چالش‌ها و کاستی‌های علمی و پژوهشی حوزه‌های علمیه چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنید؟

 اگر منشور روحانیت حضرت امام(ره) را ملاحظه بفرمایید که در آخرین سال حیات مبارک خود نوشته‌اند، در صفحات آغازین آن زمانی که از علمای بزرگ را تحسین و تمجید می‌کنند، چه نقشی را برجسته می‌کنند؟ سهمی که علمای راستین و بزرگ ما برای انتقال، حفظ و صیانت شاخه‌های اساسی علوم و معارف اسلامی بر عهده گرفتند. در نتیجه یکی از رسالت‌های بنیادین حوزه‌های علمیه حفظ، صیانت و ارتقای شاخه‌های مختلف علوم اسلامی است. بنابراین یکی از رسالت‌های ما توانمندسازی و صیانت از علوم اسلامی است که بخش‌های مختلف تحقیقات اصلی، فقهی، تفسیری و حتی احیاء تراث نیز در این ردیف تلقی می‌شود. این حجم تولیدات باید با مسائل انضمامی و عینی جامعه ارتباط بگیرد و خروجی آن، ارائه راهکار و برنامه عملی و نهادسازی باشد و گره‌گشایی کند؛ ما مبانی و وضع مطلوب را ترسیم می‌کنیم اما در عمل کار زمین می‌ماند. با توجه به ظرفیت عظیم حوزوی باید از قبل، نظام موضوعات را تنقیح کنیم و براساس نیازسنجی، نظام‌نامه موضوعات تولید کنیم و به طلبه بگوییم به چه مطلبی نیاز داریم. ما نیازمند نمایشگاه دائم برای رهاوردهای علمی در بدنه حوزه، توسط طلاب و مراکز آموزشی و پژوهشی حوزه هستیم. باید نشست‌های علمی برگزار شود و توسط صاحب‌نظران حوزوی و دانشگاهی کارهای جدید، رونمایی علمی شوند، نه تشریفاتی. یکی از ضعف‌های ما اطلاع‌رسانی است، آنچه تولید شده باید به مخاطبان عرضه شود؛ باید تولیدات را به جامعه علمی کشور، بدنه مدیران و کارشناسان و برنامه‌ریزان کشور بسط دهیم.