معرفی مقاله: جایگاه سرمایه اجتماعی در تحقق تمدن نوین اسلامی در اندیشه امام خمینی(ره)

به گزارش خبرنگار دبیرخانه شورای عالی، تمدن نوین اسلامی از جمله موضوعات آرمانی است که ذهن علما و اندیشمندان برجسته اسلامی را به خود مشغول کرده است؛ به طوری که رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه‌ای یکی از مراحل پنجگانه انقلاب اسلامی ایران، بلکه مرحله نهایی آن را نیل و وصول به تمدن نوین اسلامی معرفی کرده‌اند در این بین، یکی از مقولاتی که به اذعان بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی، نقش بسیار مؤثر و قابل توجهی در تسهیل امور و پیشرفت جوامع دارد، سرمایه اجتماعی است.

با توجه به این ویژگی در سرمایه اجتماعی، بررسی نقش و جایگاه سرمایه اجتماعی در تحقق تمدن نوین اسلامی از ضریب اهمیت بالایی برخوردار می‌شود. به ویژه اینکه تاکنون پژوهش های زیادی که نسبت سرمایه اجتماعی و تمدن نوین اسلامی را بررسی کرده باشند، انجام نگرفته است. در این بین، امام خمینی(ره) به عنوان یکی از علما و اندیشمندان برجسته جهان اسلام که رهبری انقلاب اسلامی را برعهده داشته است، از جمله کسانی است که در آثار و کلام خود، به مقوله تمدن و به طور کلی مباحث تمدنی اشاره نموده است.

با این وجود، پژوهش‌های زیادی در این باره صورت نگرفته است. بلکه اندک پژوهش هایی که مسأله تمدن و تمدن نوین اسلامی را از دیدگاه امام خمینی(ره) بررسی کرده‌اند نیز از جامعیت لازم برخوردار نمی‌باشند و پاسخگوی مسأله این پژوهش نیستند. به ویژه با توجه به اینکه تمدن نوین اسلامی مرحله نهایی انقلاب اسلامی می‌باشد که رسیدن به آن مرحله در قدم اول نیازمند تولید ادبیات نظری متقن و گسترده‌ای است که به مثابه چراغ و نقشه راه، مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی را روشن می‌کند. لذا ضرورت دارد تحقیقات بیش‌تر و گسترده‌ای در اندیشه امام خمینی(ره) در بحث تمدن نوین اسلامی از جهات و ابعاد مختلف انجام پذیرد.

نویسنده در این مقاله قصد دارد جایگاه سرمایه اجتماعی را در تحقق تمدن نوین اسلامی از دیدگاه امام خمینی(ره) بررسی نماید. لذا سؤال اصلی مقاله این است که در اندیشه امام خمینی(ره) سرمایه اجتماعی در تحقق تمدن نوین اسلامی چه جایگاهی دارد؟ برای پاسخ به این سؤال، بیانات و آثار امام خمینی(ره) در موضوع سرمایه اجتماعی و تمدن نوین اسلامی با استفاده از روش توصیفی تحلیلی استنباطی بررسی خواهد شد.

  اعتماد اجتماعی و تمدن نوین اسلامی از دیدگاه امام خمینی

اعتماد اجتماعی به عنوان یکی از عناصر سرمایه اجتماعی، از جایگاه مهمی در اندیشه امام خمینی برخوردار است. از دیدگاه امام خمینی عنصر اعتماد اجتماعی نقش تأثیرگذاری در حدوث و بقای انقلاب اسلامی، به عنوان مقدمه تحقق تمدن نوین اسلامی دارد. در واقع به ثمررسیدن انقلاب اسلامی ایران، به اعتقاد امام، حاصل اعتماد مردم به اسلام و روحانیت انقلابی بود (امام خمینی، 1378، ج 11، ص 460). به عبارت دیگر، اعتماد اجتماعی به وجودآمده در ایام انقلاب، قیام و حرکت عظیمی را در جامعه اسلامی ایران ایجاد نمود که هدف آن از یک سو، محو آثار و وضعیت طاغوتی توأم با استبداد، وابستگی، فساد و عقب ماندگی بود و از سوی دیگر نیز در صدد تحقق آرمان‌های اصیل اسلامی همچون آزادی، استقلال، پیشرفت، اخلاق و تشکیل حکومت اسلامی بود.

حکومت اسلامی مساوی است با پیش گرایی و تمدن و ترقی؛ نه مخالف برای آن است. زیرِ سلطه شاه، مملکت رو به تنزل و ارتجاع است. جوان‌های ما، و فرهنگ ما را عقب نگه داشته است... نظام حاکم وابسته است به غیر؛ و وابستگی ارتجاع است. اقتصاد ما شکست خورده، به غیر وابسته است، ارتجاعی است... ملت مستقل، مملکت مستقل، اقتصاد مستقل را ما می‌خواهیم، اما شاه مانع است. ما و ملت علیه شاه قیام کرده است (همان، (ج 5، ص 69)

 به بیان دیگر، از آنجا که در نظام استبدادی میان مردم و حکومت بی اعتمادی وجود دارد (همان، ج 3، ص 417، ج 5، ص 316 و ج 4، ص 369). لذا چنین جامعه‌ای از سطح پایینی از سرمایه اجتماعی برخوردار می‌باشد و این امر نیز مسیر پیشرفت را در آن جامعه با مشکل جدی مواجه می‌کند. در مقابل، در حکومت اسلامی و مردم سالاری دینی به دلیل وجود ویژگیهای مترقی هم چون آزادی، اخلاق، استقلال و... عنصر اعتماد اجتماعی در جامعه ایجاد و تقویت می‌شود و این امر نیز مسیر پیشرفت و تمدن سازی را هموار می‌سازد.

از دیدگاه امام خمینی(ره) عنصر اعتماد اجتماعی همانند تأثیری که در ایجاد انقلاب اسلامی داشت، پس از انقلاب اسلامی نیز نقش به سزایی در تحقق و گسترش آرمانهای انقلاب اسلامی به ویژه پیشرفت‌های علمی و صنعتی، رفاه و اخلاق مداری دارد. وجود روحیه تعاون و همکاری در جامعه یکی از ثمرات عنصر اعتماد اجتماعی می‌باشد که به اعتقاد امام خمینی(ره) مصونیت، ترقی و تعالی از آثار آن است.

به اعتقاد امام خمینی(ره) جریان داشتن عنصر اعتماد در جامعه، نه تنها همکاری مردم با حکومت را در پی دارد، بلکه موجب فداکاری مردم در راه حفاظت از حکومت و همچنین پیشرفت و تحقق آرمان‌های مادی و معنوی نیز می‌گردد. لذا امام خمینی(ره) نسبت به عواقب جدایی مردم از حکومت هشدار می‌دهند و بر اتحاد آن دو تأکید دارند.

هنجارهای اجتماعی و تمدن نوین اسلامی از دیدگاه امام خمینی(ره)

هنجارهای اجتماعی به عنوان یکی دیگر از عناصر سرمایه اجتماعی از جایگاه مهمی در اندیشه امام خمینی(ره) برخوردار می‌باشد. امام خمینی(ره) معتقدند توجه به مبانی اخلاقی و عمل به آنها در جامعه نقش به سزایی در سلامت روابط اجتماعی و همکاری میان افراد جامعه دارد و این امر نیز در تحقق ویژگیها و عناصر تمدن نوین اسلامی تأثیرگذار است. دوستی، مواصلت، نیکی به یکدیگر، مودّت و اخوّت از جمله اصول اخلاقی می‌باشند که امام، بر آن تأکید دارند و معتقدند که مسلمانان مأمور به رعایت آن‌ها می‌باشند و اجرای آن در جامعه موجب وحدت و یکپارچگی جامعه می‌گردد و در مقابل نیز تضعیف آنها زمینه ساز تفرقه، فساد و دشمنی در جامعه می‌شود. به اعتقاد امام خمینی(ره) غیبت از جمله رذایل اخلاقی است که اصول اخلاقی مذکور را تهدید می‌نماید و تفرقه، فساد و دشمنی را جایگزین آن‌ها می‌کند. لذا رذیله مذکور قبیح است و باید ترک شود.

نتیجه گیری

این مقاله، با هدف بررسی جایگاه سرمایه اجتماعی در تحقق تمدن نوین اسلامی در اندیشه امام خمینی به نتایج ذیل دست یافت:

1. بررسی دیدگاه امام خمینی درباره جایگاه سرمایه اجتماعی در تحقق تمدن نوین اسلامی نشان می‌دهد که در اندیشه ایشان رابطه معناداری میان سرمایه اجتماعی و تمدن نوین اسلامی برقرار می‌باشد. از دیدگاه امام خمینی سرمایه اجتماعی از جمله مقدمات کلیدی و تأثیرگذار در تحقق تمدن نوین اسلامی است و به اعتقاد ایشان، هر چقدر سطح سرمایه اجتماعی در جامعه افزایش یابد، رسیدن به وضعیت تمدن نوین سلامی نیز تسهیل و تسریع می‌شود.

2. از دیدگاه امام خمینی وجود عنصر اعتماد در جامعه؛ چه به صورت عرضی؛ یعنی مردم نسبت به یکدیگر و نیز نسبت به خودشان و چه به صورت طولی؛ یعنی اعتماد مردم به مسؤولان و بالعکس، زمینه ساز وحدت و انسجام، همکاری و همدلی درجامعه می‌گردد و این امر نیز تحقق اهداف و آرمانهای نظام اسلامی را که تمدن سازی از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌باشد، تسهیل و تسریع می‌کند.

3. از دیدگاه امام خمینی اقدامات داوطلبانه مبتنی بر اخلاص که در شبکه‌های اجتماعی همچون بسیج و مساجد در جهت حل مسائل و مشکلات کشور صورت می‌پذیرد، نظام اسلامی را در تحقق اهداف خرد و کلان خود به ویژه تحقق تمدن نوین اسلامی یاری می‌رساند.

4. از دیدگاه امام خمینی، ساری و جاری بودن هنجارهای دینی و انسانی در جامعه و نیز توجه مستمر به آنها، ضمن تقویت التزام به قانون در جامعه، سبب تقویت اعتماد اجتماعی در سطوح مختلف می‌گردد و این امر نیز به نوبه خود، علاوه بر افزایش سطح همکاری و انسجام در میان شهروندان، در تسهیل و تسریع اهداف نظام اسلامی و از جمله تحقق تمدن نوین اسلامی نقش به سزایی دارد.

5. در مجموع می‌توان اینگونه گفت که سرمایه اجتماعی از دیدگاه امام خمینی از لوازم تحقق ویژگیها و عناصر تمدن نوین اسلامی به شمارمی رود.
(برای دیدن اصل مقاله به فصلنامه حکومت اسلامی شماره 94 مراجعه کنید).