پیامدهای فناوری‌های نوین آینده در تبلیغ دین

مبلغین دینی در طول زمان به گونه‌های مختلف و با ابزارهای متداول در زمان خویش به تبلیغ می‌پرداخته‌اند. امروزه مجموعه متنوعی از ابزارهای ارتباطی به کار گرفته می‌شود. ابزارهای ارتباطی جدید جایی در تبلیغ‌های گذشته نداشته‌اند. مرور تجربیات انتشار محتوای دینی در روزنامه‌ها، انتشار تعداد زیادی از مجلات برای اقشار مختلف، تولید برنامه‌های دینی برای رادیو و تلویزیون و تعریف قواعد انتشار محتوا برای هر کدام از این قالب‌ها و یا مدیریت هر کدام از این رسانه‌ها به نحوی که منجر به افزایش دینداری شود یا حداقل ضربه به آن نزند، همگی نشان دهنده تحولاتی است که در سبک تبلیغ دینی در دوران اخیر مشاهده می‌کنیم. امروزه نیز اینترنت چتر خود را بر انواع ارتباطات اجتماعی و دینی مبلغین پهن کرده است. تقریباً شاید هیچ فعالیت ارتباطیِ قابل اعتنایی را نتوان یافت که هیچ ارتباطی با سرویس‌های مبتنی بر وب نداشته باشد.

حال سوال این است که ابزارهای ارتباطی در آینده چه ویژگی‌هایی خواهند داشت؟ فناوری‌های آینده به چه سمتی خواهند رفت و چه اقتضائات جدیدی را برای تبلیغ دین به وجود خواهند آورد؟ آیا عرصه‌های جدیدی برای تبلیغ تعریف خواهد شد که از هم اکنون لازم است برای آن‌ها آمادگی کسب کنیم؟ آیا مهارت‌های جدیدی برای مواجهه با فضای متفاوت آینده باید آموزش داده شود؟ آیا برخی از روش‌ها منسوخ خواهند شد و سرمایه‌گذاری بر آن‌ها دیگر بی‌فایده است؟ در این نوشتار سعی می‌کنیم با مرور برخی از اتفاقات آینده، فضای پیش روی تبلیغ را اندکی توصیف کنیم تا بتوانیم برای برخی از این سوالات، پاسخ‌های واضح‌تری داشته باشیم.

تحولات مختلفی در حوزه‌های مختلف در حال رخ دادن است که هر کدام می‌تواند اثرات ویژه‌ای بر آینده تبلیغ دین بگذارد. در میان تحولات فناوری‌ها و به خصوص فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی نیز روندهای مختلفی وجود دارد که بررسی اثرات آن‌ها بر آینده تبلیغ دین دارای اهمیت است؛ از جمله افزایش سرعت و دسترسی اینترنت، گسترش اینترنت به رابط‌های کاربری صوت و لمس، توسعه شبکه ارتباطات سیار، افزایش اهمیت حریم خصوصی، افزایش آسیب‌پذیری به واسطه جرایم، اینترنت اشیاء و .... . با این حال در اینجا از میان آن‌ها بر روی یکی از مهم‌ترین و محوری‌ترین روندها تمرکز می‌کنیم، «هوش مصنوعی». 

هوش مصنوعی (Artificial intelligence) از مهم‌ترین روندهای تحول دنیای دیجیتال است و بلکه برخی آن را مهم‌ترین تحولی دانسته‌اند که در بیست سال آینده تغییرات جهان را رقم می‌زند. هوشمند شدن مصنوعات ساخته شده توسط بشر، از دیرباز موضوع داستان‌ها و نوشته‌های علمی تخیلی بوده است و نویسندگان و فیلم سازان بارها نمونه‌هایی از آن را به تصویر کشیده‌اند. بسیاری از آن‌ها تصویری هولناک از سیطره ربات‌ها بر زندگی بشر را ارائه داده‌اند به نحوی که با شنیدن هوش مصنوعی یک واهمه عمومی در دل‌ها به وجود می‌آید. ولی هوش مصنوعی نه آن قدر هولناک است که در این فیلم‌ها آمده و نه اینکه تاثیرات آن محدود به همین جنگ‌هایی باشد که میان انسان و ربات‌ها ممکن است شکل بگیرد. هوش مصنوعی در صنایع مختلف تاثیر می‌گذارد و ابعاد مختلفی از زندگی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد ولی این تاثیرات نرم و به‌تدریج است.

هوش مصنوعی، فناوری تحول آفرین

هوش مصنوعیْ اینترنت را صرفاً به «وسیله‌ای با قابلیت‌های بیشتر از امروز» تبدیل نخواهد کرد. هوش مصنوعی یک فناوری تحول‌آفرین است. هوش مصنوعی یک انقلاب به وزن «انقلاب صنعتی» به وجود خواهد آورد. هوش مصنوعی در یک شبکه به‌هم‌پیوسته به مجموعه ابرّهوشمند جهانی متصل است و هر کسی فقط با هوشمندسازی ابزار خود به آن وصل خواهد شد. هر وسیله‌ای فقط کافی است به این ماشین یگانه (وب هوشمند) وصل شود تا به مغزی به گنجایش میلیاردها متصل گردد.

استارت‌آپ‌ها از این به بعد این کار را به پیش خواهند برد و هر وسیله‌ای را می‌یابند و این قابلیت را اضافه خواهند کرد تا هوشمند شود. همان‌طور که در انقلاب صنعتی تمامی ابزارها و وسیله‌ها به‌تدریج به نیروی برق و چرخش آن متصل شدند و قابلیت‌های خارق‌العاده‌ای را از خود نشان دادند. در عصر «انقلاب دوم صنعتی» همه چیز از قابلیت هوشمندشدن بهره می‌برد و استفاده‌های خارق‌العاده‌ای را ظاهر خواهد کرد.

پیامدها

اما مهم‌تر از اینکه هوش مصنوعی چیست، این است که هوش مصنوعی برای ما چه پیامدهایی خواهد داشت. بهتر است به جای اینکه با واهمه درباره هوش مصنوعی سخن بگوییم، به این فکر کنیم که چگونه هوش مصنوعی می‌تواند شرایط آینده حوزه ما –یعنی تبلیغ دین- را تحت تاثیر خود قرار دهد. قطعا تاثیراتی که از این فناوری تحول آفرین پدید خواهد آمد، بسیار گسترده و متنوع خواهد بود ولی به برخی از مهم‌ترین آنچه که تاکنون (در مطالعات و در جلسات متخصصین) بیان شده است، اشاره می‌کنیم:

حصار حباب شخصی کاربری

از کاربردهای مهم هوش مصنوعی، تشخیص و پیش بینی محتوای مورد نیاز کاربر و نمایش دادن آن است؛ مثلا سایت‌های ارائه محتوای ویدئویی، بر اساس سلیقة به‌دست‌آمده از هر مخاطب، فیلم، سریال، موسیقی و ویدئوکلیپ پیشنهاد می‌کنند؛ سایت‌های فروش آنلاین، بر اساس سوابق مشتریان و بر اساس شناسایی سلیقه‌ آنان، محصولات متناسب با آنان را معرفی می‌کنند.

 شخصی‌سازی محتوا و ارتباطات انسان تا به جایی پیش می‌رود که در آینده ما همه جا با چیزهایی مواجه می‌شویم که برای شخصِ خود ماست. به تعبیر دیگر ما با «محتوای گرانشی» مواجه خواهیم شد؛ محتوایی که حول محور هر فرد شکل گرفته است. شخصی‌سازی و اختصاصی‌سازی محتوا برای هر کاربر و مخاطب، یکی از اتفاقات مهم آینده است که نه فقط به تناسب پویایی ابزار، بلکه به تناسب داده‌ها و شرایط محیطی، تمایلات، ارتباطات اجتماعی و حتی حالات فرد، تغییر خواهد کرد؛ بنابراین هر انسانی، به‌تنهایی نقطه مرکزی و کانونی گرانش و جاذبه مجموعه محتوای فردی‌اش خواهد شد که محتوای متناسب با او و تولیدشده به قصد او، پیرامون او و به مرکزیت او، صورت‌بندی خواهد شد.

وضعیت فرهنگی و دینی در این شرایط می‌تواند تا حدی خطرناک جلوه کند. هر کس فکر می‌کند تنها حقایق موجود، همان‌هایی است که در دایره نگاه وی وجود دارد و آن ها همان اطلاعاتی است که دوست دارد ببیند. بنابراین مخالفان و کسانی که دوست نداریم و برایمان اهمیت کمتری دارند، از دایره دیدمان حذف می‌شوند و به تدریج اهمیت آن‌ها کمتر و کمتر می‌شود. این وضعیت می‌تواند منجر به ایجاد دوقطبی‌های شدیدتر در جامعه شود. هر گروه تنها استدلالات و شواهد تقویت کننده خود را خواهد دید و دیگران را یا اصلا نمی‌بیند و یا به شکل ضعیف شده و تحریف شده‌ای می‌بیند.

 دستیاران مجازی

هوش مصنوعی، ماشین را قادر خواهد کرد در کنار انسان و دوشادوش وی پیش برود و به او کمک کند. دستیاران مجازی با استفاده از هوش مصنوعی قادر به درک کلمات، احساسات و موقعیت‌های کاربران خودند و به آنان پیشنهادهای به‌موقع می‌دهند.

در تبلیغ مجازی، دستیاران مجازی می‌توانند جای مبلغان حقیقی را حتی بهتر از خود آنان پر کنند و محدودیت‌های آنان را نیز نداشته باشند. در آینده دستیارانی که خدمات تبلیغ مجازی ارائه می‌کنند، افزایش خواهند یافت؛ پاسخگویی به احکام به صورت ماشینی و خودکار ممکن خواهد شد، دستیابی به اطلاعات دینی مورد نیاز با سهولت بیشتر و در زمان مقتضی میسر می‌شود؛ آموزش‌های تخصصی دینی و حوزوی با استفاده از امکانات دیجیتال و با بهره‌گیری از قدرت هوش مصنوعی می‌تواند مفیدتر از الان باشد و بدون محدودیت‌های آموزش‌های رسمی، در هر زمان و هر مکان به مخاطبان ارائه شود. این آموزش‌ها مرز میان طلبه و غیرطلبه را کمرنگ می‌کند و افرادی را تربیت می‌کند که می‌توانند به اندازه و بلکه بیشتر از بسیاری از طلاب رسمی، از دانش دینی برخوردار باشند.

کنترل بسیار بالا بر جوامع و افراد

هوش مصنوعی می‌تواند با تحلیل داده‌های کلانِ به دست آمده در منابع داده‌ای، قدرت تشخیص‌های فوق‌العاده‌ای را به همراه آورد. چندی پیش با تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده در طول سالیان در یک بیمارستان، نتایج عجیبی از کارکرد هوش مصنوعی به دست آمد. این سامانه توانست علت بیماری‌ها را تا حد بسیار زیادی به‌درستی تشخیص دهد؛ علاوه بر این توانست در پیش‌بینی اسکیزوفرنی که پزشکان معمولاً از پیش‌بینی آن عاجزند، موفق باشد. همین موفقیت می‌تواند با درصد بالاتری در تحلیل رفتارهای یک جامعه و یا مردم یک منطقه، دین یا قومیتی به کار گرفته شود و رفتارهای آتی آنان پیش‌بینی شود.

پیش‌بینی پذیر کردن اتفاقات می‌تواند منجر به بهتر شدن خیلی از مسائل شود، می‌تواند در کنترل جرایم کمک کند و می‌تواند سیاست‌های موثرتری را به سیاستگذاران هدیه دهد. با این حال اگر هوش مصنوعی در اختیار عده خاصی باشد، همه این موارد تنها به قدرت‌ها و قابلیت‌های آنان اضافه می‌کند و این مسئله مردم جهان را به اجزائی از حکومت صاحبان ماشین‌ها تبدیل می‌کند و در نتیجه کنترل صاحبان منابع را بر مردم افزایش می‌دهد. حال باید پرسید آیا ممکن است مردم برای رهایی از سلطه صاحبان این قدرت‌ها راهی بیابند؟ مستضعفین چگونه می‌توانند از آزادی و حقوق خود در برابر این سلطه جهانی دفاع کنند؟ آیا در این راه‌یابی، هوش مصنوعی خود می‌تواند کمکی بکند؟ چگونه این کار ممکن خواهد شد؟

 رابطه انسان و خدا، هوش مصنوعی و سازندگانش!

 با پیشرفت جنبه‌های مختلف فناوری‌های هوش مصنوعی، نگرانی‌ها نیز بالا می‌گیرد. از سویی تأثیرات گسترده و هولناک فناوری، بسیاری را به واکنش در مقابل آن وادار می‌کند و نظرات ضد فناوری را مطرح می‌سازد. هوش مصنوعی یکی از جنبه‌های دائمی حمله‌های رویکردهایی است که رشد فناوری‌های گوناگون را بر ضد انسانیت و طبیعت می‌دانند. اخیراً هوش مصنوعی به عنوان چیزی که می‌تواند آغازکننده و شتاب‌دهنده سناریوهای آخرالزمانی باشد، مطرح شده است و ترس و واهمه از آن منتشر می‌شود.

از سویی دیگر رفتارهای هوش مصنوعی کم‌کم در حال غیرقابل‌ پیش‌بینی ‌شدن است؛ برای مثال رفتارهای آلفاگوگل، سازندگان آن را شگفت‌زده کرده است. شایعه دیگری هم پخش شد که فیس‌بوک مجبور به غیرفعال‌کردن دو ربات هوش مصنوعی خود با نام‌های «آلیس» و «باب» شد. این تصمیم هنگامی گرفته شد که این دو ربات پس از مدتی شروع به صحبت با یکدیگر با نوعی زبان رمزی ناشناخته کردند! این شایعه هرچند به سرعت تکذیب شد و این خبر اساساً یک اشتباه بود، نکته قابل توجه آن تصوری است که از قابلیت‌های هوش مصنوعی در خلق یک زبان و خلق دنیایی از روابطی که تا کنون منحصر در انسان‌ها بوده است، وجود دارد.

این تصور که انسان‌ها می‌توانند ماشین‌هایی را ایجاد کنند که خود ماشین‌ها هم قابلیت ایجاد و ابداع سیستم‌ها و روابطی جدید داشته باشند، مباحثی الهیاتی را مطرح خواهد کرد. ماشین‌های خلق‌شده به دست انسان‌ها هرچند بر اساس الگوریتم‌های داده شده به آن‌ها اداره می‌شوند، با این حال ممکن است به رفتارهایی دست بزنند که خالقان آن‌ها هم نمی‌دانستند چگونه ممکن است چنین رفتاری تولید شود. آیا خداوند هم بندگان خود را به نحوی خلق کرده است و سپس از خلق خود متحیر شده است؟ چیزی که می‌توان پیش‌بینی کرد، رشد و رواج این نوع تصورات از خداوند و رابطه او با جهان است. برای پاسخ به شبهه‌های این چنینی باید راهی یافت که عینا و عملا برای مخاطب توجیه کند و صرفا پاسخ های کوتاه لفظی کفایت نمی‌کند.

 گسترش فناوری‌های آزاردهنده تشخیص ربات از انسان و مبحث جدید اخلاق ربات‌ها

 با گسترده‌شدن و شدت‌یافتن حضور ربات‌ها، راه‌هایی که برای تشخیص ربات از انسان به وجود می‌آیند نیز گسترش می‌یابند. این فناوری‌ها معمولاً برای انسان‌ها آزاردهنده‌اند و سرعت را کند می‌کنند. هرچه ربات‌ها و هوش آن‌ها ارتقا پیدا کند، الگوریتم‌های محدودکننده نیز افزایش خواهند یافت. هرچند هوش مصنوعی به کمک فناوری‌های تشخیص نیز می‌آید، با این حال به همین ترتیب هوش رباتی نیز تقویت خواهد شد.

در پی این مشکل راه‌حلی که مطرح می‌گردد، رعایت اخلاق و ایجاد شرایط اخلاقی برای ماشین‌ها و سازندگان آن خواهد بود. آیا اخلاق و تربیت اخلاقی می‌تواند در این زمینه ورود کند و این مشکل را حل کند؟ آیا اساسا ربات‌ها اخلاق‌پذیرند؟ اخلاق رباتیک مبحثی پیچیده و ناشناخته است که ابعاد مختلفی دارد.