یکی از رویکردهای اجتهادی، پذیرفتن منابع معرفت‌شناختی ثلاث است

به گزارش خبرنگار دبیرخانه شورای عالی، اولین نشست از سلسله نشست های علمی مبانی کلامی اصول فقه با موضوع چیستی و ساختار مبانی کلامی اجتهاد، در موسسه پژوهشی دانشوران به صورت حضوری و با رعایت پروتکل های بهداشتی و هم چنین در بستر فضای مجازی و به صورت وبینار برگزار شد.

حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد و عضو هیات علمی مرکز آخوند خراسانی ضمن تبریک عید مبعث با بیان موضوع چیستی و ساختار مبانی کلامی اجتهاد، گفت: ادبیات این بحث اقتضاء می‌کند که ابتدا مفاتیح بنیادی این بحث بیان شود و مبانی کلامی اجتهاد چون تعلق به حوزه مطالعات اجتهادی دارد نیازمند آن است که ابتدا کمی درباره مقوله اجتهاد گفتگو شود وسپس مبانی کلامی مورد بحث قرار گیرد.

وی در ادامه با بیان اینکه اجتهاد یک دانش نیست، افزود: اجتهاد به منزله نوعی از مطالعات عمیق، روش مند و مبتنی بر معرفت شناسی معین در حوزه شریعت است یعنی علم فقه که متولی شناخت شریعت است می‌تواند با رویکردهای مختلفی به سراغ استنباط شریعت برود لذا رایج‌ترین رویکرد و آنچه که در تاریخ فقه امامیه مورد قبول واقع شده و رمز پویایی فقه اهل بیت علیهم السلام به شمار می رود، همین رویکرد اجتهادی است.

الهی خراسانی ادامه داد: بعضی ها اجتهاد را به مثابه یک پارادایم و یا چهارچوب حرکت علمی تلقی کرده‌اند و بعضی هم اجتهاد را به منزله روش بیان کرده اند اما از نظر بنده هردو، بیان دقیقی نیست و اجتهاد یک رویکرد علمی در دانش فقه است.

این استاد حوزه علمیه خراسان در ادامه گفت: اجتهاد به منزله روش یعنی که ما برای استنباط احکام اسلامی در سطح گزاره‌هایی مثل “اَلخَمرُحَرام” و “اَلصَّلاهُ واجِبَه” چه در مقیاس قواعد، چه در سطح اصول و چه در سطح اهداف وقتی استنباط فقهی بخواهد صورت بگیرد باید این معرفت فقهی و معرفت ما از شریعت، مستند به یک منابع باشد.

حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی بیان کرد: اگر اجتهاد یک‌ روش باشد، یعنی مسیر دسترسی و استناد ما در استنباط احکام به قرآن، سنت و عقل است اما آیا واقعاً این چنین است؟ یعنی اجتهاد، کاشف ما از سنت، کتاب، احکام و گزاره های عقلی اعم از عقل عملی، عقل نظری و یا عقل جمعی است؟ به وضوح روشن است که این چنین نیست.

عضو هیات علمی مرکز آخوند خراسانی در ادامه با بیان اینکه بهتر است اجتهاد را به عنوان یک رویکرد بدانیم، اظهار کرد: رویکرد یعنی نوعی از مواجهه استدلالی ما با شریعت، که در این نوع مواجهه، هر کدام از منابع معرفتی سهم معینی دارند و استفاده از هر کدام از روش‌های علمی، غلبه خاصی نسبت به روش دیگر دارد.

وی ادامه داد: از نگاه بنده یکی از رویکردهای اجتهادی، پذیرفتن منابع معرفت‌شناختی ثلاثه اعم از کتاب، سنت و عقل است. معمولاً در عرف امامیه رویکرد اجتهادی را رویکرد اصولی-اجتهادی می نامیم و رویکرد مقابل اش را با عنوان رویکرد اخباری می شناسیم. و در این رویکرد از سه منبع معرفت احکام، دو منبع عقل و کتاب منعزل شده اند و عملاً تنها منبع فعال برای استنباط احکام، سنت است.

این استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد در ادامه افزود: ما در رویکرد اجتهاد، تنوع روش را به رسمیت می شناسیم و معتقدیم این روش ها ممکن است نقلی، عقلی و یا تجربی باشد و همه این روش‌های ممکن است اتفاق بیافتد اما آنچه که ما در تنوع روش ها می‌گوییم در رویکردهای غیر اجتهادی رایج نیست.

مجتبی الهی خراسانی با بیان اینکه اجتهاد یک رویکرد فقاهتی است، اظهار کرد: اجتهاد اصالتا متعلق به علم فقه است یعنی این رویکرد علمی را باید یکی از رویکردهای رایج در دستگاه علم فقه دانست اما شاید به علت این که اجتهاد در طول قرن ها تداعی نوعی اندیشه ورزی عمیق، پیچیده و عقلانی تلقی شده است؛ از باب مَجاز به سایر اندیشه ورزی های استدلالی نیز که از چنین خصوصیاتی برخوردارند هم گاهی اجتهاد گفته شده است.

وی در پاسخ به این سوال که چرا بزرگانی هم چون خواجه نصیرالدین توسی، شهید ثانی و بسیاری از بزرگان و علمای دینی گفته اند که اجتهاد در در کلام لازم است؟ گفت: اینکه فرموده اند اجتهاد در کلام لازم است به این معنا نیست که اجتهاد یک رویکرد کلامی باشد بلکه اجتهاد یک رویکرد فقهی است اما بزرگان ما این لغت را برای یک مقصدی عاریه گرفتند که دراینجا اجتهاد در مقابل رویکرد تقلیدی و رویکرد اخباری است.

این محقق و پژوهشگر اسلامی در ادامه با بیان اینکه  برای علمِ کلام، هویت مستقلی قائل هستیم، اظهار کرد: همان گونه که معتقدیم علم فقه، دانشِ متولی استنباط احکام و آموزه های عملی اسلام به شکل روش مند، عقلانی، قابل دفاع و قابل تبیین است؛ علم کلام نیزهمین وظیفه را در حوزه گزاره های اعتقادی از اسلام برعهده دارد.

وی افزود: گاهی گفته می شود علم کلام، حیثیت دفاعی دارد و تفاوت اش با علم فقه این است که علم فقه، کشف معارف و علم کلام، دفاع مکارم می‌کند. اما من گمان می کنم این یک ارجاع به تاریخ علم کلام است زیرا در اوایل، علم کلام برای دفاع عقلانی از معارف دینی تاسیس شد و اکنون برخی این گونه تصور می کنند که گویا  کاربرد علم کلام، همچنان تا به امروز موضوع دفاع است در حالی که به عقیده بنده علم کلام هم حیثیت کاشفیت دارد.

عضو هیات علمی مرکز آخوند خراسانی در ادامه با ارائه توضیحی از مبانی کلامی اجتهاد گفت: در علم شناسی موروثی از فلسفه و منطق یونان، یک علم شناسی به عنوان  مبادی ثمانیه سنت شده که یک قسمت از این مبادی ثمانیه مبادی تصدیقی است و مبادی تصدیقی یعنی آن قضایایی که تا تصدیق شان نکنید نمی توانید در آن علم و یا بخش‌هایی از آن علم به تصدیقات جدیدی برسید یعنی در مقدمات استدلال آن علم، این قضیه ها به کار می رود.

وی ادامه داد: من فکر می‌کنم این تلاش جدیدی که برای انتقالِ بخشِ معارف، مفاهیم و تعاریف اساسیِ علم اصول، به یک مقدمه‌ای به نام فلسفه علم اصول صورت می گیرد تلاش کم ثمری است و کار را دشوارتر می‌کند و ما باید در متن خودِ علم اصول تصمیم بگیریم که حکم شرعی چیست.

حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی در ادامه با طرح این سوال که چرا باید از مبانی کلامی اجتهاد بحث کنیم؟ تصریح کرد: بخشی به این دلیل است که همه مبانی تصدیقی کلامی در فرایند اجتهاد، در علم کلام به اندازه کافی مورد اعتنا قرار نمی گیرد و بخشی دیگر به آن دلیل است که ابتناء استنباطات فقهی و اصولی در این مبادی برای خیلی ها روشن نیست. پس بنابراین مبانی کلامی اجتهاد شایسته بحث مستقل است.

این استاد حوزه علمیه خراسان گفت:اگر بخواهد اتفاق مبارکی برای جریان تفقه بیافتد شاید یک راهش دقت و بازخوانی مجدد و هم چنین اندیشه ورزی در خصوص مبادی تصدیقی علم کلام باشد. مبانی کلامی اجتهاد یعنی آن دسته از مبانی که اصول موضوعه اجتهاد نیست و در درون علم فقه یا علم اصول مورد بحث قرار نمی گیرد بلکه در علم کلام مورد بحث و تحقیق قرار می گیرد.