سیاستگذاری آینده‌نگر؛ ضرورتی آزموده و کارآمد

حجت‌الاسلام محسن برزگر گنجی/ مسئول گروه مطالعات راهبردی دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان

سیاستگذاری چیست؟

«سیاستگذاری» یا «تصمیم‏ گیری برای تدبیر امور» واژه ‏ای است که با حکومت، جامعه و مسائل عمومی آن گره خورده است و در دانش ‏های سازمان‏ یافته سابقه‏ زیادی ندارد. پیدایش این دانش ریشه در آثار لاسول و همکارانش در اوایل دهه‏ 1950 میلادی دارد. علم سیاستگذاری یکی از زیرشاخه‏ های علوم سیاسی است و به مطالعه‏ سیاست‏ ها و عملکرد حاکمان در عرصه مختلف زندگی جمعی می‏ پردازد. این رشته علمی سه ویژگی مهم دارد. اولاً میان‏ رشته‌‏ای یا بین‏ رشته‌‏ای است، ثانیا مسئله‌‏محور و به دنبال حل مشکل یا مسئله است و ثالثا به‌شدت ارزش‏‌محور و هنجاری است. (کیومرث اشتریان، علوم سیاستگذاری، خرداد 1387)

درنظر گرفتن وضعیت ارزش‌های حاکم بر محیط‏ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی تأثیر زیادی بر فرآیند سیاستگذاری دارد. درواقع ارزش‌‏های جمعی و پویش‏‌های محیطی، اولویت مسائل را برای سیاستگذاران مشخص و خروجی سیاست‏‌ها از سوی جامعه‏ هدف به راحتی پذیرفته و حداکثر همسویی با متغیرهای اصلی جامعه حاصل می‌شود.

ویژگی‌های سیاستگذاری مطلوب

سیاستگذاری مطلوب باید چند ویژگی داشته باشد: توجه حداکثری به نفع عمومی همه کنشگران، اثربخشی و کارایی حداکثری در دستیابی به اهداف تعیین شده، سازگاری حداکثری با اهداف و اسناد کلان بالادستی و برخوردار از بیشترین همسویی با ارزش‏‌های جمعی جامعه‏ هدف.

البته در سال‏‌های اخیر و به دنبال دگرگونی‏‌های علمی و اجتماعی، فرآیندهایی در سیاستگذاری موفق‌‏تر بوده‌‏اند که ضمن توجه به عوامل ذکر شده در بستر یا کانتکس آینده‏‌نگر شکل گرفته‏ باشند. رشد شگفت‌‏آور و سریع علم، فناوری‏ و تکنولوژی‏‌های وابسته که باعث شتاب فوق‌‏العاده‏ تغییرات و ظهور پی‏‌درپی مسائل نوپدید در جوامع انسانی شده، دلیل موفقیت و ضرورت توجه به این رویکرد جدید در سیاستگذاری است.

البته توجه هوشمندانه به تغییرات آینده در منابع دینی ما نیز مورد توجه قرار گرفته است. برای نمونه از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: «باید پیشاپیش برای رویارویی با امری که نمی‏‌دانی چه وقت فراخواهد رسید، آماده شوی» (الحیاه، ج 1، ص 293).

رهبران انقلاب اسلامی نیز به‏‌عنوان سیاستگذاران اصلی حاکمیت بارها به این مهم اشاره کرده‏‌اند. برای مثال در جلد هشتم صحیفه‏ نور امام راحل(ره) چنین می‏‌خوانیم: «ما باید برای عصرهای بعد از هم‏‌اکنون فکر کنیم (و برنامه‌‏ریزی داشته باشیم)، نباید به وضعیت فعلی قناعت کرد (و دلخوش بود.)».

رهبر معظم انقلاب هم در دیدار جمعی از اساتید حوزه‏ در20/12/1368 می‌‏فرمایند: «برای آینده‌‏نگری در کار حوزه‌‏های علمیه (و رشد صحیح جامعه‏ روحانیت) حقیقتاً باید برنامه‏‌ریزی کرد». و یا در دیدار مسئولان حوزه در سال 1389 فرمودند: «سیاستگذاری و برنامه‏‌ریزی حوزه‏ علمیه اقدامی معطوف به آینده و نیازمند آینده‌‏نگری است».

ضرورت آینده‌‏نگری در سیاستگذاری

آینده‌‏نگری، دانش و فناوری شکل بخشیدن به آینده با شیوه‌‏های آگاهانه، فعال‏ و پیش‌‏دستانه است و سیاستگذاران و برنامه‏‌ریزان را از غافلگیر شدن در برابر طوفان‏ سهمگین تغییرات محافظت می‏‌کند.

این دانش به سیاستگذاران و برنامه‌‏ریزان می‌‏آموزد که چگونه به مصاف آینده‏ مبهم بروند تا دچار کم‏ترین ضرر و بیشترین سود شوند. آینده‌‏نگری توانایی تصمیم‌‏گیرندگان در مدیریت سازمان‏‌ها، نهادها و اصناف اجتماعی را در رویارویی با دگرگونی‏‌های شتابنده درونی و بیرونی افزایش می‏‌دهد.

امروزه مدل‏‌های سنتی سیاستگذاری و برنامه‏‌ریزی که آینده را تداوم روند کنونی و فاقد هرگونه پیچیدگی، رازآلودگی و شگفتی می‏‌دانند، ناکارآمد شده‌‏اند. در سده‏‌های اخیر بارها تجربه شده که آینده سرشار از شگفتی‏‌ها و نوآوری‌‏های اعجاب‏ انگیز بوده و خواهد بود. اختراع برق، فناوری‌های نوبه‌نوی IT و تلفن همراه، اینترنت و شبکه‌‏های اجتماعی، شهری شدن، جهان‌محلی شدن، پیشرفت‌های علوم زیستی، نانوفناوری، علوم شناختی، ربات‏‌ها و موجودات سایبری، دگرگونی‏‌های شتابان اجتماعی-فرهنگی و نیاز انسان مدرن به معنویت و وقوع انقلاب‏‌های دین‌مدار، تنها نمونه‌ای از تغییرات و نوآوری‌های سالیان اخیر است.

سیاستگذاری آینده‌‏نگر

برای مواجه فعال و اثربخش و کارآمد با نیازها و چالش‏‌های آینده سازمان‏‌ها و نهادهایی مانند حوزه علمیه، بیش از هر چیز نیازمند سیاستگذاری آینده‏‌نگرند. این فرآیند کلان شامل سه بخش دیده‏‌بانی، تدوین بسته‏‌های سیاسی و نهایتاً تدوین بسته ره‌نگاشت‌ سیاستی است. هدف اصلی سیاستگذاران آینده‌نگر، ارائه‏ تحلیل‏‌ها، گزارش‌‏ها و توسعه‏ زیرساخت‏‌هایی برای رصد تحولات و ایجاد مشارکت‏‌های اطمینان‌‏بخش و مؤثر برای بررسی موضوعات پیچیده و مناقشه‏‌آفرین سیاستگذاری و برنامه‏‌ریزی در راستای «هوشمندی راهبردی» است.

اصول حاکم بر این فرآیند کلان را می‏‌توان چنین برشمرد:

1) آینده‏‌محوری در سیاستگذاری و برنامه‏‌ریزی از طریق رصد حوزه‌‏های مأموریتی و عملکردی به منظور تمرکز و تعیین اولویت‌‏ها.

2) تکیه بر رویکرد هسته دانا و شبکه توانا به منظور یکپارچگی سیاستگذاری، برنامه‏‌ریزی و اجرا، باتوجه به فرصت‌‏های حاصل از رشد ظرفیت‏‌های علم و فناوری.

3) تمرکز بر فناوری‌‏های نرم به منظور ایجاد و اشاعه‏ آن‏ها در جوامع هدف.

4) شبکه‏‌سازی در حوزه‌‏های مأموریتی و عملکردی با هدف هم‌‏تکاملی با جامعه.

الف) دیده‌‏بانی:

هدف دیده‏‌بانی یا رصد، ایجاد سامانه‏ هشدار سریع برای سیاستگذاران و برنامه‌‏ریزان است که از طریق شناسایی و تحلیل روندها، رخدادها و موضوعات نوظهور، و ارائه‏ آگاهی‏‌های پیش‏‌دستانه درخصوص جهت‏‌گیری‏‌های راهبردی و چالش‌‏های پیش رو صورت می‌‏گیرد. این امر در یک فرآیند پویش محیطی، پایش محیطی، توسعه و تحلیل آینده‌‏های بدیل محقق می‌‏شود.

پویش محیطی، خود شامل:

1) ساماندهی شبکه‏ تخصصی درون و برون‏ سازمانی. 2) شناسایی، امتیازسنجی و تأمین منابع اطلاعاتی موثق. 3) برگزاری پنل‌های تخصصی. 4) کشف موضوعات نوظهور. 5) بررسی و تحلیل نیازها و مشکلات است.

پایش محیطی هم شامل:

 1) تحلیل و تهیه‏ گزارش از نیروهای پیشران محیط کنشی و زیربنایی 2) تحلیل و تهیه‏ گزارش از عوامل کلیدی 3) بررسی روندهای آینده‏ نیروهای پیشران و عوامل کلیدی و پیامدهای آن است.

از تجمیع فعالیت‌‏های پویش و پایش محیط درونی و بیرونی، سناریوها و آینده‏‌های بدیل ترسیم می‏‌شوند. ارزش و فایده‏ سناریو در این است که عناصر پیچیده را ساده‏‌سازی کرده و زمینه‏ آگاهی بخشی به سیاستگذاران و برنامه‌‏ریزان و سایر ذی‌‏نفعان و ذی‏‌مدخلان (نگاشت نهادی) را فرآهم می‌‏آورد.

تهیه‏ نقشه کلی شبکه‏ موضوعات(متغیرها) و تهیه‏ روایت مختصر سناریوها برای تصمیم‏‌گیران رده بالا و نیز تهیه‏ ساختار تفصیلی سناریوها و انتخاب شاخص‌‏ها و علائم راهنمای آن، سه خروجی اصلی مرحله دیده‌‏بانی است.

ب) بسته‏‌های سیاسی:

پس از تهیه و تصویب نقشه‏ کلی و سناریوی تفصیلی نوبت به تدوین بسته‏‌های سیاستی می‏‌رسد. هدف از این مرحله دستیابی به طراحی تفصیلی بسته‏ توصیه‏‌های سیاستی مفید برای ارزیابی و بازنگری سیاست‌‏های قبلی و در حال اجرا است.

این مرحله شامل: 1) جمع‏ بندی اسناد و برنامه‌‏های بالادستی 2) تشکیل گروه‏‌های مطالعاتی کاربردی جهت ترازیابی و مطالعه‏ تطبیقی سیاست‏‌های پیشنهادی جدید 3) پیش‌‏ارزیابی سیاست‌‏های در حال تدوین و نتایج، آثار و پیامدهای آن‏ها 4) ارزیابی سیاست‏‌های در حال اجرا و خاتمه یافته قبلی و 5) شناسایی و ارزیابی مستمر سیاست‏‌هاست.

ج) ره‌‏نگاشت‏‌های سیاستی:

هر سیاست، ظرفیت‌‏های متنوعی را درگیر خود می‏‌کند که به طور کلی عبارتند از: کنشگران، شبکه‌‏ها و نهادها؛

ارتباطات هم‌‏افزا و همگون این ظرفیت‏‌ها و مجموعه فعالیت‏‌های پشتیبان در گذر زمان، اجرای سیاست‏‌ها را به مقوله‌‏ای پیچیده تبدیل می‏‌کند ولی تهیه ره‏‌نگاشت سیاستی، روشی مفید و رویکردی جامع‏نگر برای برطرف کردن این مشکل است.

فراتر از شبکه‌‏سازی و مشارکت در اجرای سیاست‏‌های مصوب، تمرکز اصلی این مرحله بر دستیابی به فناوری‌‏های نرم و سختی است که کانون اجرای سیاست‏‌ها در بستر برنامه‏‌ریزی و اقدام عملیاتی است که با مشارکت و بهره‏‌گیری از ظرفیت‌‏های درونی و بیرونی صورت می‌‏گیرد.

ره‌‏نگاشت، نمایش تصویری و ساختار یافته‏ سیاست‏‌هاست که از طریق مشارکت و هماهنگی، ظرفیت‌‏های مختلف را در شبکه‏ اجرایی فراگیر فراهم کرده و با الهام از مأموریت‌‏ها و اسناد بالادستی، طرح‌‏ها و پروژه‌‏‎های مورد نیاز را شکل می‌‏دهد و با نمایش اهداف، اقدامات و روابط آینده درک مشترکی از سیاست ایجاد می‏‌کند.

این مرحله شامل این فعالیت‌‏هاست:

1) شناسایی و تعیین لایه محیط کلان و مأموریتی؛

2) شناسایی و تعیین لایه‏ اهداف عملکردی؛

3) شناسایی و تعیین نتایج (خدمات و محصولات)؛

4) شناسایی و تعیین فناوری‏‌های نرم و سخت مورد نیاز؛

5) شناسایی و تعیین ظرفیت‌‏ها و قابلیت‏‌های درونی و بیرونی ره‌‏نگاشت‏های سیاستی است.

منبع: مجله طلیعه 1417، شماره 4، ص 51.