مروری بر یک قرن مجاهدت علمی و اخلاقی آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی

به گزارش خبرنگار دبیرخانه شورای عالی، آیت‌الله العظمی سید ابوالقاسم خویی، مرجع تقلید شیعیان، فقیه و اصولی مبرِّز و رجالی صاحب‌نام معاصر و دارای آثاری برجسته در فقه، اصول، رجال و علوم قرآنی است. او به گفته خود، در 15 رجب 1317 در خوی در خانواده‌ای روحانی به‌ دنیا آمد. نسبش به امام موسی‌ بن جعفر (ع) می‌رسد؛ از این‌رو در معجم رجال‌ الحدیث، خود را موسوی خویی نامیده و در موارد دیگر نیز با همین عنوان امضا کرده است.

سیدابوالقاسم در خوی درس‌های مقدماتی را فرا گرفت، سپس به همراه برادرش، سیدعبداللّه و سایر اعضای خانواده در 1330 به پدرش در نجف پیوستند. در نجف پس از تکمیل دروس مقدماتی و آموزش ادبیات عرب متون فقهی و اصولی و نیز فلسفه را نزد استادان بسیاری، از جمله پدرش، میرزا علی‌آقا شیرازی و عبدالکریم زنجانی آموخت. در 1338 دروس خارج فقه و اصول را آغاز کرد و نزد استادان ممتاز نجف درس خواند. او در زندگینامه خود نوشتش در معجم رجال‌ الحدیث از ملافتح‌اللّه شریعت اصفهانی (مشهور به شیخ‌الشریعه)، مهدی مازندرانی، آقاضیاءالدین عراقی، محمدحسین اصفهانی (مشهور به محقق اصفهانی) و محمدحسین نائینی به‌عنوان شاخص‌ترین و تأثیرگذارترین استادان خود در درس خارج نام برده و تصریح کرده که نزد دو نفر اخیر بیش‌تر درس خوانده و از هریک از آن دو، یک دوره کامل اصول فقه و چندین مبحث فقهی را فراگرفته است.

خویی از سال‌های نخست تحصیل به تدریس نیز اهتمام فراوان داشت و در دهه چهارم زندگی، مدرّس عالی‌رتبه حوزه علمیه نجف شد و حدود شصت سال این کرسی را در اختیار داشت. او در این مدت چند دوره اصول فقه و یک دوره کامل ابواب فقهی را تدریس کرد که امری نادر است.

مجموعه شاگردان خویی به چند نسل تعلق دارند. به گزارش منابع، در نخستین دوره درس خارج اصول خویی، کسانی چون محمدتقی ایروانی، سلمان خاقانی، سیدمحمد روحانی، علی خاقانی و سیدمحمد کلانتر حضور داشتند. درباره تعداد شاگردان این دوره اختلاف‌ نظر وجود دارد. آیت‌الله محمدتقی بهجت نیز از شاگردان متقدم خویی بوده است.

پس از درگذشت نائینی در 1315ش و محقق اصفهانی و آقاضیاء عراقی در 1321ش، مجلس درس خویی یکی از درس‌های مهم حوزه نجف و به‌تدریج پر رونق‌ترین محفل علمی و درسی شد. حتی با وجود مراجع و استادانی چون سیدعبدالهادی شیرازی، سیدمحمود شاهرودی و سیدمحسن حکیم، درس خویی در حوزه نجف محوریت یافت و تعطیل یا برقرار شدن درس او، اثری آشکار بر جریان درسی حوزه می‌گذاشت. بعدها خویی به «زعیم حوزه علمیه» ملقب شد که گفته‌اند مورد تأیید آیت‌اللّه حکیم هم قرار گرفت.

روش تدریس آیت‌الله خویی

روش او این بود که پس از القای کامل درس، حدود یک ساعت به پرسش‌های شاگردانش پاسخ می‌داد. شاگردان خویی قدرت بیان و دانش لغوی و ادبی وی را ستوده‌اند. او درس‌های خود را به عربی فصیح و روان القا می‌کرد. مطالب درس خویی دارای انسجام و نظم منطقی و استوار بود. او به خوبی می‌دانست که مسائل دشوار و قواعد پیچیده را چگونه از زوایای گوناگون بررسی و تحلیل کند و این از مظاهر نبوغ فکری خویی بود. خویی در آموزش شاگردان، بسیار ماهر و مسلط بود. در تدریس چنان نظام‌مند عمل می‌کرد که شاگردانش علاوه بر یادگیری مطلب، روش استنباط را هم می‌آموختند و می‌توانستند آن روش را در تحلیل‌های خود به‌کار گیرند. در عین‌حال، روش تدریس او سهل‌ الوصول و دور از پیچیدگی و ملالت بود. در واقع، خویی در مباحثات علمی خود چهارچوب، روش تحقیق و مبانی مشخصی داشت و شاگردانش می‌توانستند منظومه فکری او را به خوبی دریابند. به همین دلیل خویی به اصطلاح «صاحب مدرسه» به‌شمار می‌رفت.

خویی تا حد امکان از آمیختگی مباحث اصولی و فقهی با مطالب عقلی و فلسفی محض پرهیز می‌کرد. بنابراین فقه او تنها مستند به ادله فقهی مانند نصّ قرآن و احادیث بود. او به‌ویژه در سند احادیث و وثاقت و ضعف راویان بسیار تأمل می‌کرد. همچنین در تبیین مطالب اعتدال را رعایت و از ایجاز مخلّ و اطناب مملّ پرهیز می‌کرد. یک دوره اصول او حدود شش تا هفت سال طول می‌کشید.

ویژگی‌های اخلاقی آیت‌الله خویی

برخی از ویژگی‌های اخلاقی خویی را، علاوه بر زندگی ساده و بی‌آلایش و رعایت زی طلبگی چنین برشمرده‌اند: بردباری، تواضع، احترام گذاشتن به مراجعه‌کنندگان، پیشی گرفتن در سلام کردن، تکریم بزرگان و عالمان، به‌ویژه مراجع تقلید معاصرش. او هر روز با دو تن از بزرگان نجف جلسه مشورتی تشکیل می‌داد. اهتمام به زیارت امیرمؤمنان و امام‌ حسین (ع) از دیگر ویژگی‌های او بود.خویی به تبلیغ دین، ترویج علوم اسلامی و یاری رساندن به نیازمندان بسیار اهمیت می‌داد؛ از این‌رو خدمات اجتماعی وی گسترده بود و مؤسسات خیریه زیادی به یادگار گذاشت، از جمله مدرسه دارالعلم نجف؛ شهرک مسکونی مدینه العلم در قم ویژه طلاب علوم دینی؛ دارالعلم و مجتمع امام زمان (ع) در اصفهان؛ مدرسه علمیه همراه با کتابخانه در مشهد؛ دارالایتام و هنرستان فنی و حرفه‌ای در بیروت؛ صدها مسجد و حسینیه، مدرسه، کتابخانه، درمانگاه و بیمارستان و دارالایتام در دورترین نقاط کشورهای اسلامی و تأسیس مؤسسات بزرگ زنجیره‌ای در برخی کشورها.

پایان یک قرن اجتهاد

خویی سرانجام در 17 مرداد 1371 در 96 سالگی درگذشت. پیکر او شب‌هنگام با حضور مأموران امنیتی عراق و با حضور معدودی از نزدیکانش، پس از نماز گزاردن آیت‌اللّه سیدعلی سیستانی بر پیکر وی، در مقبره خانوادگی مخصوصی که خود در غرفه‌ای جنب مسجد خضرا آماده کرده بود، به خاک سپرده شد.