از حضور فعال در عرصه‌های اجتماعی و انقلابی تا اسوه اخلاق و پارسایی

آیت‌الله حاج میرزا حسنعلی مروارید در سال 1329 هجری قمری در مشهد متولد شد. پدر بزرگوارشان، مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمدرضا مروارید از عالمان وارسته و به نام مشهد بود که با آیت الله میرزا حسنعلی اصفهانی نخودکی رابطۀ دوستی و برادری داشت. جد مادری ایشان هم عالم ربانی، آیت‌الله حاج شیخ حسنعلی تهرانی بوده و به یاد این دو عالم بزرگوار و اسوه تقوا، نام "حسنعلی" را برای آیت الله مروارید انتخاب کردند. وقتی در نه سالگی، پدر را از دست داد، مطابق وصیت پدر، نزد آیت الله شیخ حسنعلی اصفهانی تربیت یافت و تا پایان عمر استاد، رابطۀ محکم و خوبی با او داشت.
شیخ بعد از تحصیل در مکتب و پس از یادگیری قرآن و آشنایی با ادبیات فارسی (قرائت جزء سى ام قرآن و کلیات سعدى نزد استاد مکتب در 13 سالگی) با علاقه ای که به علوم دینی داشت وارد حوزه علمیه مشهد شد. ایشان ادبیات را پیش استادان مطرح آن زمان و منطق را نزد شیخ قربانعلی شریعتی، برادر بزرگ استاد محمد تقی شریعتی آموخت.
ایشان در حوزه دروس سطح را در محضر استادان برجسته و به نام گذراند. ایشان در جلسات درس استاد میرزا مهدی اصفهانی کسب فیض کرد و از بحث های توحیدی و قرآنی شان، بهره برد.
آیت الله مروارید از استادشان نقل می کنند: "مرحوم میرزا، همان اول که به مشهد آمدند، فقط و فقط معارف می گفتند. می گفتند: اول باید اصول دینتان را بدانید، بعد فقه و اصول. در این بین، ما را خیلی تشویق و تجلیل می کردند. درس معارف،به بحث دقیق جبر و تفویض که رسید، چون ممکن بود عده ای متوجه درس نشوند و شبهه برایشان بماند، خودشان افراد درس را انتخاب می کردند. به برخی می گفتند تو به درس بیا و برخی دیگر می گفتند به درس نیا.
من پیش خود می گفتم که نمی روم، ولی هنگام درس علاقه مند شدم و رفتم و درس را گوش دادم. سپس درس را به عربی نوشتم و بعد به ایشان ارائه دادم. ایشان گفتند: شما هم باید بیایی درس. نوشتن به زبان عربی این فایده را داشت که وقتی برخی به میرزا اعتراض کرده بودند که چرا اجازه می دهید حسنعلی مروارید در درس شرکت کند، با این که استاد ایشان حاج شیخ هاشم قزوینی هم در درس شرکت می کند، مرحوم میرزا نوشتۀ عربی را نشان فرد معترض می دهد و او را قانع می کند.

استادان دیگر
آیت الله مروارید، سطوح عالی را نزد علمای بزرگ حاج شیخ مجتبی قزوینی و حاج شیخ کاظم دامغانی فرا گرفت و در همین ایام بود که رابطۀ دوستی با استاد اخلاق آیت الله میرزا جواد آقای تهرانی آغاز شد و تا آخر عمر با ایشان همراه و همگام بودند. عالم ربانی حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودکی (ره)، هم بخش هایی از الروضه البهیه (شرح لمعه) را به ایشان درس داد و جالب این که شاگرد او، میرزا حسنعلی به استاد در توضیح بعضی از قسمت های مشکل کتاب کمک می کرد.
در اواخر درس معارف میرزا مهدی اصفهانی، آیت الله مروارید عازم نجف اشرف شد. این سفر، با مشکلات و سختى هایى همراه بود. چون رژیم پهلوى سفر به عراق را ممنوع کرده بود. هنوز مدت زیادى از ورود شیخ به عراق نگذشته بود که نامه اى از دوست قدیمی و هم مباحثه اش، شیخ زین العابدین تنکابنى، به دستش رسید که در آن نوشته بود: «درس خارج اصول میرزا شروع شده، شما هر چه زودتر خودتان را به مشهد برسانید». او به سرعت راهى مشهد مقدّس شد و در درس اصول میرزا مهدى اصفهانى شرکت کرد. این دوره درس خارج اصول، سه سال و نیم طول کشید و سپس درس فقه شروع شد. آیت الله مروارید مى گوید: "روى هم رفته 20 سال در خدمت میرزا بودیم و از محضرشان استفاده کردیم و من با ایشان بیشتر از دیگران محشور بودم و تمامى علما، حتى اساتید فلسفه مشهد، مثل قوام الحکما، شیخ محمود حلبى و حاج شیخ غلامحسین تبریزى هم به درس میرزا مى آمدند."
آیت الله مروارید، علاوه بر فراگیرى مباحث تخصصى (خارج) فقه و اصول، به ویژه آراى نوین آیت الله میرزا محمّد حسین نائینى، استاد اصولى آیت الله اصفهانی، آراى اصولى میرزاى اصفهانى و نیز معارف اعتقادى بر پایۀ مکتب اهل بیت (ع ) را هم در محضر ایشان در علم و عمل کسب فیض کرد. از آن پس بود که شیخ در زمرۀ ارکان جنبش معاصر علمى حوزه خراسان در احیاى روش اهل بیت(ع)، در شناخت معارف اسلامى، قرار گرفت. جنبشى که بعدها به مکتب معارفى خراسان یا «مکتب تفکیک» شهرت یافت. بنیانگذار اصلى این جنبش، آیت الله میرزا مهدى اصفهانى بود که با بازخوانى معارف اهل بیت (ع) در دین شناسى، رویکرد متکلّمان و فقهای شیعى در فهم معارف دینى را سازمان دهی دوباره کرد و روش متکامل و بدیعى را عرضه کرد
اساس این رویکرد خداشناسى، انسان شناسى، کیهان شناسى و سلوک معنوى، مبتنی بر آموزه هاى وحیانى قرآن و حدیث و وانهادن فرضیه هاى رایج فلسفه و دستورالعمل هاى تصوّف و عرفان مصطلح است.

شاگردان
آیت الله مروارید پس از بازگشت به مشهد مقدّس، در حوزه علمیه به تدریس خارج فقه و معارف دینى پرداخت و حدود چهل سال، بسیارى از دانشوران علوم و معارف اسلامى را از درس ها و بیانات علمى خود بهره مند کرد. ایشان ضمن تدریس خارج فقه، هفته اى یک روز هم به شرح احادیث اخلاقى مى پرداخت. در حال حاضر بسیارى از شاگردان ایشان، عالمانى برجسته و وارسته اند و مشغول تدریس درس هاى خارج فقه و اصول و اداره مؤسسات بزرگ پژوهشى علوم اسلامى هستند. برخى از اعضاى مجلس خبرگان رهبرى و نمایندگان ولی فقیه در استان ها و امامان جمعه نیز از جمله شاگردان وى به شمار می روند مثل آیات و حجج اسلام حاج سید محمود مجتهدی سیستانی، میرزا علیرضا غروی، شیخ محمد واله، سید محمد موسوی نژاد، میرزا عبدالجواد غرویان، شیخ حبیب الله مهمان نواز، شیخ مسلم حائری، شیخ علی اکبر علیزاده یزدی، شیخ محمود اکبرزاده، شیخ حسین گرایلی، سید احمد صدر ایازی، شیخ محمد حسن خزاعی، شیخ علی اصغر یوسفی، شیخ علی نوروزی، شیخ محمد امینی، شیخ علی اکبر الهی خراسانی، حاج آقا جلال مروارید، شیخ مهدی مروارید و سایر فرزندان آیت الله مروارید.
آیت الله مروارید، تسلطی کم نظیر در معارف اهل بیت و تخصص و تبحری چشمگیر در تفسیر روایات و فقه الحدیث داشت. بیشترین شهرت علمی ایشان در تبیین و توضیح معارف کلامی و اعتقادی و ضوابط دین شناسی در مکتب اهل بیت به سبک استاد خویش است.
استاد محمّدرضا حکیمى درباره وى این گونه مى نویسد:
" آیت الله حاج شیخ حسنعلى مروارید از عالمان و صالحان این روزگار در مشهد مقدّس و صاحب کتاب «التنبیهات حول المبدء و المعاد»، در بیان آیات و روایات معارفى و سره سازى معارف آسمانى و الهى از افکار و تخیّلات بشرى... ایشان سال ها، درس هاى مختلف مرحوم میرزاى اصفهانى (علمى و اخلاقى) را درک کرده اند. آیت الله مروارید، در طول حیات پربرکت خویش، در کنار تدریس و تعلّم به تأسیس و حمایت مدارس علمیه پرداخت. مدرسه هاى علمیه بعثت و سعادت در مشهد، نمونه هایى از این مدارس است که طلاّب و روحانیون زیادى در آنها به فراگیرى علوم اسلامی مشغولند."

تأسیس مدارس علمیه
آیت الله مروارید در کنار تعلیم و تدریس، در سال 1350 هجری شمسی مدرسه علمیه بعثت و در سال 1355هجری شمسی مدرسه علمیه سعادت را تاسیس کرد که بسیاری از اساتید برجسته حوزه علمیه در این مدارس درس خوانده اند.

حضور فعال اجتماعی و انقلابی
در مهر ماه 1341ه.ش، پس از تصویب لایحۀ انجمن هاى ایالتى و ولایتى، عالمان طراز اوّل قم، شبانه در منزل آیت الله حائرى جلسه اى را تشکیل دادند. عالمان مشهد نیز پس از اطّلاع از حرکت مراجع و شخصیت هاى روحانى قم برای رسیدن به شیوه ای مشخص در برخورد با دولت، مجمعى از عالمانى همچون: آیت الله العظمى میلانى، آیت الله شیخ مجتبى قزوینى ومروارید تشکیل دادند. این جلسه تا اواخر سال 1343ه.ش مستمر و به صورت مخفیانه هر دفعه در منزل یکى از اعضاى آن برگزار و دیدگاه ها در آن بیان مى شد و شب هاى شنبه یکى از آنان در مجلس درس خود، نظر انجمن عالمان و مواضع مشترک آنان را مطرح مى کرد.
در ماجرای مدرسه فیضیه در دوم فروردین 1342 ه.ش، در دوازدهم همان ماه، آیت الله حاج شیخ مجتبى قزوینى، حاج شیخ حسنعلى مروارید و میرزا جواد آقاى تهرانى با ارسال تلگرافى به آیت الله العظمى گلپایگانى، مراتب تأثّر خود را از این فاجعه اعلام نمودند. همچنین پس از بازداشت امام خمینى (ره)، آیت الله قمى و آیت الله محلاتى در قم، مشهد و شیراز، آیت الله مرعشى نجفى به منظور زیارت حرم حضرت رضا (ع) و دیدار با عالمان مشهد در روز چهارشنبه بیست و هفتم شهرریور 1342 ه.ش به مشهد سفر کرد و بلافاصله پس از ورود او، برخى از عالمان مشهد مانند آیت الله حاج شیخ حسنعلى مروارید، اطلاعیه ای منتشر کردند.
پس از تبعید امام خمینى به ترکیه، در سیزدهم آبان 1343 ه.ش، جمعى از عالمان طراز اوّل مشهد، مانند آیت الله میرزا حسنعلى مروارید، در منزل آیت الله میلانى اجتماع کردند و به مذاکره و تبادل نظر و تصمیم گیرى براى آینده پرداختند. آنها در این جلسه تصمیم گرفتند که پس از نماز صبح، در مسجد گوهرشاد تحصن کنند و حوزه و عموم مردم را نیز دعوت به همراهى کنند و اگر آنجا نیز بسته شود، در صحن کهنه اجتماع کنند که چون مسجد و صحن ها بسته شد، نتوانستند اجتماع کنند.
پس از رحلت امام خمینی (ره)، ایشان پس از شنیدن خبر انتخاب حضرت آیت الله خامنه اى به رهبرى، ابراز خوشوقتى نموده و معتقد بود که فردى خوش فکر، مانند آیت الله خامنه اى مایه اطمینان است و مى فرمود: «من ایشان را از نوجوانى مى شناسم. پدر ایشان با ما رفت و آمد داشت. خود ایشان هم طلبه اى مستعد و فاضل بود. من در ایّام ریاست جمهورى ایشان نیز به ایشان علاقه مند بودم.» وى با وجود کهولت سن و طعن برخى جاهلان، بارها به دیدن آیت الله خامنه اى رفت. در این دیدارها، رهبرى در عین صمیمیت، با احترام و خضوع از خاطرات قدیم و برخى نکات در مورد روایات و احادیث سخن مى گفت. مقام معظم رهبرى در هر ملاقات با وى ضمن اظهار خوشوقتى از دیدن وى و اشتیاق به شنیدن سخنان ارزنده اظهار مى داشت: "من واقعاً از این که شما با این سن و ضعف قوا اظهار لطف مى کنید، شرمنده و متأثر مى شوم.» امّا باز هم ایشان به ملاقات اصرار داشت"

آیینه اخلاق
آیت الله مروارید، اسطورۀ پارسایی، تواضع، سعۀ صدر و خدمت بود. ایشان به دنیا بی اعتنا بود و در تمام عمر گوهربار خود، هیچ وقت خود را مطرح نکرد. شخصیت های علمی و مسئولان را در اتاق ساده و قدیمی خود ملاقات می کرد. به نماز اول وقت جماعت مقید بود. در سیر و سلوک، توجه و عظمت خدای متعال و تفکر در نعمت های او و با محوریت نماز و دعا و ذکر بود. از دعا و مناجات لذت می برد و ذکرهای روزانه و دعاهای زمان های خاص را مرتب می خواند. حتی برای اینکه دیگران متوجه ذکر گفتن او نشوند دهان خود را می پوشاند. سال ها در مساجد ملاهاشم و ملاحیدر مشهد، اقامه جماعت می کرد و نماز ایشان از مدت ها قبل با استقبال علما، مجاورین و زائرین مواجه بود و بسیاری از بزرگان، تشنگان معنویت را به شرکت در نماز جماعت ایشان توصیه می کرد. نماز شب ایشان در طول عمر شریفشان، جز در اوقاتی که در حالت بیهوشی بوده اند، ترک نشد.
ایشان حتى از نگاه دوربین هاى عکاسى و فیلمبردارى نیز مى گریخت و صورت خود را مى پوشاند و به اصرار برخى نزدیکان و با قول پخش نشدن تنها یکى دو مصاحبه خانوادگى انجام داد.
از حضرت آیت اللّه مروارید نقل شده: "یک بار مرحوم میرزا جواد آقا به من گفتند: من در تمام مدت دوستی مان هیچ کدورتی از شما ندارم، جز یک گلایه و آن هم این است که: "به یکی از ییلاقات اطراف شهر رفته بودیم. آن جا چهارپایی کرایه کرده بودیم و نوبتی سوار آن می شدیم. شما سوار شدید و بعد از مسافتی پیاده شدید و از من خواستید سوار شوم و من به خاطر مانعی که داشتم قبول نکردم. شما هم اصرار می کردید و من از اصرار شما گله مند بودم. از ایشان پرسیدم: خب شما چرا سوار نمی شدید؟ میرزا جوادآقا گفتند: من دملی در رانم داشتم و نمی خواستم اظهار کنم. چون اظهار من به منزله شکوه از خداوند متعال بود"
اگر کسی از ایشان سوالی می پرسید که یقین نداشت به راحتی پاسخ می داد " نمی دانم" و اگر پرسش کننده اصرار می کرد، بر " شاید" و " محتمل" است و با کمال احتیاط، نظر خود را بیان می کرد و وارد بحث و جدل نمی شد.
ایشان با مهربانى با کودکان سخن مى گفت و با همه عظمت علمى و وقار شخصیتى، گاهى براى آن که نوه خردسالش در منزل تنها و بى هم بازى نماند، با او بازى مى کرد. هیچ وقت عیب جویی نمی کرد..
آیت الله مروارید در سى سالگى با دخترى از خویشاوندان مادرى و از خاندان آیت الله حاج شیخ محمّد تقى بجنوردى (از عالمان بزرگ و پارساى مشهد (فوت 1314ه.ش)) ازدواج کرد و حاصل این ازدواج، هفت پسر و سه دختر بوده است. ایشان به تعلیم و تربیت فرزندان اهمیت بسیاری می داد و در واقع، تعلیم و تربیت را از خانواده خویش آغاز کرده بود. خواندن صحیح نماز و مقدّمات و تعقیبات آن را خود به تمام فرزندان و اغلب نوه ها مى آموخت. با همه شأن اجتماعى، در منزل، صدا به اذان بلند مى کرد و همسایگان را در وقت نماز تذکر مى داد. کوچکترها را نیز به گفتن اذان تشویق مى کرد و گاهى براى تشویق، به آنها جایزه مى داد. خانواده وى از معدود خانواده هایى است که تمامى فرزندان، دامادها و اغلب نوه هاى آنان مشتاقانه به تحصیل در حوزه روى آورده اند و همین ویژگى خانوادگى که اثر تربیت آن بزرگوار است، موجب اعجاب و تحسین بزرگان گردیده است.
روزی از حاج آقا پرسیده بودند: این فرزندان صالح به واسطۀ چه چیزی نصیب شما شده است؟ فرموده بودند : از برکت حرم رفتن صبح هاست.
این عالم ربانی پس از نزدیک یک قرن تلاش در راه تهذیب نفس و کسب معارف حقه، سرانجام در آخرین ساعات شامگاه سه شنبه نوزدهم شعبان المعظم 1425 قمری مصادف با 17 مهر 1383 شمسی، پس از قرائت زیارت عاشورا که در تمام عمر خود بر آن مداومت می ورزیدند، بر اثر ایست قلبی از این دیار فانی رخت بربسته و به دیار باقی و لقای حق شتافتند.
پیکر پاک حضرت آیت اللّه مروارید پس از تشییع باشکوه، در حرم مطهر امام رضا (ع) به خاک سپرده شد.