کج‌فهمی و برداشت‌های سلیقه‌ای از مفهوم تحول در حوزه؛ دغدغه‌ای که در نهایت کتاب شد

مقدمه‌‌ای بر معرفی کتاب

موضوع تحول و تحول‌خواهي در سازمان روحانيت از قدمت طولاني برخوردار است، حوزه‌هاي علميه همانند ديگر نهادها و سازمان‌ها براي تثبيت جايگاه و موقعيت خود و تسهيل راه‌هاي دستيابي به اهداف تعريف‌شده در طول تاريخ، به توسعه و تكميل خويش همت گمارده‌اند.

گرچه اين تحولات در مقايسه با تحولات ديگر علوم و تحولات اجتماعي چند دهه اخير چشمگير نبوده و سنت‌گرايي در حوزه‌هاي علميه به نوعي يك ارزش تلقي مي‌شده؛ ولي با بررسي تاريخي مي‌توان حركت آهسته آن را مشاهده كرد.

 مقام معظم رهبري در اين‌باره مي‌فرمايند:

«اگرچه تحول حوزه خيلى كُند و بطى‏ء و ناسازگار با ضرورت و اقتضاء است؛ ليكن به‏هرحال دارد تحول پيدا مى‏‌كند».

از جمله اقدامات اصلاحي در حوزه‌هاي علميه اقدام شيخ محمدرضا مظفر در تأسيس «جمعيه منتدي‌النشر» و تأسيس مدارس با نظام مديريتي جديد بود.

مرحوم محمدحسين كاشف‌الغطاء نيز با تأسيس «جمعية‌التحرير الثقافي» سعي در تحول حوزه‌هاي علميه داشتند.

از آيت‌الله حائري مؤسس حوزه علميه قم نيز به‌عنوان يكي ديگر از بانيان طرح تحول در حوزه نام برده مي‌شود.

 با توجه به شتاب تحولات نوپديده، سرعت تحول‌گرايي در حوزه علميه از حدود 60 سال پيش جان گرفت. در زمان آیت‌اللّه بروجردی تشکلی تحت عنوان «هیئت حاکمه» در حوزه علمیه قم به وجود آمد که شخصیت‌هایی چون امام خمینی، آیت‌الله شیخ مرتضی حائری، آیت‌الله سیداحمد زنجانی، آیت‌الله سیدباقر سلطانی طباطبایی و جمعی دیگر عضو آن بودند. با اقدامات آيت‌الله بروجردي و شاگردان ايشان و ايده عالماني چون امام خميني، آیت‌الله میلانی، آيت‌الله حقاني، آيت‌الله قدوسي، آيت‌الله مطهري و آيت‌الله بهشتي و با تأسيس حوزه‌هاي جديد و تدريس رشته‌هاي نوين گسترش يافت.

در سال‌هاي بعد از انقلاب، با فزون‌شدن مطالبات حاکمیتی و مردمی، روند تحول‌خواهی و تحول‌گرایی در حوزه‌‌های علمیه شتاب بیشتری به خود گرفت؛ اما مجموعه اقدامات به دلایل مختلف و علل متعدد پاسخگوی نیازهای رو به گسترش نبود.

اکنون بعد از 40 سال از انقلاب اسلامی، تحول در حوزه، همچنان موضوع مورد مطالبه طلاب، فضلا، بزرگان حوزه، دلسوزان حوزه و نظام می‌باشد.

الف) معرفی اجمالی کتاب

کتاب «درآمدی بر تحول در حوزه‌های علمیه از منظر رهبر مدبّر انقلاب»، اولین گام دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان در تدوین سلسله مباحثی است که با هدف ترسیم درست نقشه راه تحول حوزه‌های علمیه و انعکاس دیدگاه‌های بزرگان، علما، فضلا و صاحب‌نظران به رشته تحریر درآمده است.

این اثر پژوهشی در یک مجلد، 304 صفحه، یک پیشگفتار، یک درآمد و هشت فصل توسط دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان در پایان سال 1396، به زیور طبع آراسته و در مردادماه 1397 روانه بازار نشر شده است.

ساختار اثر:

فصل اول: «کلیات»، که در ذیل آن، به این موضوعات پرداخته شده است: مفهوم‌شناسی تحول، اهمیت و ضرورت تحول، تاریخچه تحول و اهداف تحول در حوزه علمیه؛ (40 صفحه)

فصل دوم: «مبانی تحول»، که با 7 مبحث در ذیل آن، به تبیین زیربنایی‌ترین بخش از موضوع تحول می‌پردازد و بنیان‌های تحول در اندیشه رهبر معظم انقلاب را مورد واکاوی و پژوهش قرار می‌دهد؛ (7 صفحه)

فصل سوم: «لوازم تحول»، به بحث از عواملی می‌پردازد که در اندیشه آیت‌ا‌لله خامنه‌ای، سبب به‌وقوع‌پیوستن تحول در حوزه می‌شود، به عبارتی دیگر چارچوب اصلی تحول در این فصل تبیین می‌شود؛ (47 صفحه)

فصل چهارم: «ارکان تحول و راه‌های دستیابی به آن»، به موشکافی ارکان اصلی تحول و راهبرد‌های دستیابی به آن می‌پردازد؛ (46 صفحه)

فصل پنجم: «متولیان تحول»، که در این فصل در ذیل دو عنوان متولیان اصلی و فرعی، به سهم و نقش هر یک از آنها در اندیشه مقام معظم رهبری می‌پردازد؛ (11 صفحه)

فصل ششم: «عرصه‌ها و آثار تحول»، که به بررسی تحول در نظامات آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و اخلاقی حوزه می‌پردازد؛ (63 صفحه، این بخش با سهمی 20 درصدی، بیشترین حجم از مباحث کتاب را به‌خود اختصاص داده است)

فصل هفتم: «موانع و آسیب‌های دستیابی به تحول»، که به 16 مانع و آسیب در این فصل پرداخته می‌شود؛ (27 صفحه)

فصل هشتم: «تحول حوزه در تعامل با نظام و حوزه طراز انقلاب اسلامی»، که ضمن بحث و بررسی موضوع تعامل حوزه با نظام، 9 شاخصه حوزه طراز انقلاب اسلامی را نیز بیان می‌کند. (17 صفحه)

ب) معرف‍ی تفصیلی کتاب

اهداف پژوهش:

1. تبیین دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب درباره تحول در حوزه؛

2. کشف مدل راهبردی تحول در اندیشه و کلام رهبر معظم انقلاب؛

3. نمایاندن مفهوم و ابعاد تحول به بدنه حوزه علیمه؛

4. جلوگیری از فهم نادرست درباره تحول در حوزه علمیه و در میان حوزویان؛

5. فرآهم‌آوردن زمینه لازم برای نگارش اسناد بالادستی درباره تحول در حوزه؛

6. آشنایی با آسیب‌های موجود در حوزه علمیه و تلاش برای رفع آنها در بستر تحول؛

7.ایجاد انگیزه در حوزویان و آگاهی‌بخشی درباره گام‌های لازم در جهت ایجاد تحول.

سوالات پژوهش

سوال اصلی:

ضرورت و مفهوم و ابعاد تحول حوزه‌های علمیه از منظر رهبر معظم انقلاب چیست؟ آیا ایشان مدل مفهومی و عملیاتی خاصی مطرح کرده‌اند؟

سوالات فرعی:

1. جایگاه تحول در حوزه علمیه چیست؟ راه دستیابی به آن کدام است؟

2. مبانی و لوازم و عرصه‌های تحول چیست؟

3. نسبت حوزه علمیه با نیازهای ملی و بین‌المللی چیست؟

4. انقلاب اسلامی ایران چه نقشی در مسیر تحول در حوزه ایفا می‌کند؟

تحلیلی از پیشینۀ پژوهش

آثار متعددی در موضوع بررسی تحول و ابعاد آن نوشته شده است؛ این آثار را که بیشتر در قالب کتاب منتشر شده‌‌اند، به سه دسته تقسیم می‌شوند:

دستۀ اول: آثاری هستند که موضوعشان شامل حوزه و عرصه‌های مختلف آن است. در این‌گونه کتاب‌ها، عمدتاً تحول،‌ به‌عنوان جزئی از کتاب بررسی  شده است و به دلیل حجم گستردۀ موضوعات مرتبط با حوزه، به صورت جامع به آن پرداخته نشده است.

دسته دوم: آثاری هستند که بُعد خاصی از تحول را مدنظر قرار داده اند و به واکاوی آن می پردازند. طبعاً ا ین آثار به‌صورت تخصصی، به بعدی خاصی همچون مدیریت تحول، شروط تحول، ویژگی‌های تحول و... پرداخته‌اند و شامل همۀ ابعاد تحول نمی‌شوند.

دستۀ سوم: آثار معدودی دربارۀ تحول هستند که ابعاد این موضوع را بررسی کرده‌اند. عمدۀ این آثار به‌صورت مقاله یا ارائۀ نظریه هستند و جامعیت ادعایی آنها زیر سؤال است.

در تمامی این آثار، سخنان رهبر معظم انقلاب انگیزۀ تألیف بوده است و دیدگاه‌های ایشان نیز جزئی از این آثار است.

نوآوری ها و امتیازات پژوهش

تولیدکنندگان این اثر معتقدند نکات زیر، اثر حاضر را از سه دستۀ بیان‌شده متمایز می‌کند:

1. پرداختن به موضوع تحول با محوریت سخنان رهبر معظم انقلاب؛

2. جامعیت و دربرگرفتن ابعاد تحول و همچنین بررسی عناوین برگرفته از سخنان رهبر معظم انقلاب دربارۀ تحول؛

3. واردنشدن به مسائل حاشیه‌ای دربارۀ حوزۀ علمیه؛

4. استفاده از تمامی سخنرانی‌های رهبر دربارۀ تحول از سال 1368 تا پایان سال 1395؛

5. دسته‌بندی و نظم موضوعات مطرح‌شده؛

6. گردآوری کامل مصادیق تحول در ذیل عناوین خاص؛

7. تبیین سخنان رهبر معظم انقلاب و تطبیق آن با واقعیات تاریخی و مصادیق عینی در زمان حاضر.

تهیه این اثر:

علاقه‌مندان می‌توانند این کتاب را که در دو قطع گالینگور و رقعی، با فونتی زیبا و خوانا و در دو رنگ در سال 1397 منتشر شده است از مراکز زیر تهیه نمایند:

1. مشهد مقدس، خیابان طبرسی، بلوار شارستان، خیابان شهید شوشتری 7، جنب بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان، 32008497-051.

2. مشهد مقدس، چهارراه استانداری، جنب قنادی لاله، پلاک 181، انتشارات آبان برتر، تلفن: 38557789-051.

پ) ترجمه کتاب

با توجه به اهمیت موضوع تحول و ضرورت انتشار دیدگاه‌‌های مقام معظم رهبری‌مدظله‌العالی، ترجمه‌های عربی و انگلیسی این اثر توسط گروه مطالعات راهبردی دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان تا پایان سال 1400، به‌زیور طبع آراسته خواهد شد.

تدوین: سیدکاظم کاظمی