تخصص‌گرایی علوم اسلامی بر خلاف تلقی سطحی از آن، پروژه‌ای عمیق، زمان‌بر و دقیق است

کلیدواژه‌های اصلی تخصص‌گرایی بحث فلسفه علم، تعریف و توافق بر علم دینی، طبقه بندی پذیرفته شده علم، روش شناسی علمی معتبر و برگزیده، رویکرد منتخب در تخصص‌گرایی و اولویت نظام مسائل در تدوین رشته‌های جدید و میان رشته‌ای است. در ادامه تحلیلی از مطالب ارائه شده در نشست تخصص‌گرایی تقدیم می‌شود:

اهمیت تقسیم‌بندی علوم

يکي از مسائلي که قبل از ورود به تخصص‌گرايي در علوم حوزوي مهم است، تقسيم بندي علوم و معناي علم است.
باید ابتدا براساس تعريف خودمان از علم، طبقه‌بندي مربوط به خودمان داشته را باشيم و در ذيل آن طبقه‌بندي، رشته‌هاي تخصصي ايجادکنيم. لذا اولين الزاماتي که در تخصص‌گرايي علوم اسلامي نياز است، هويت يابي علوم اسلامي است؛ يعني در ابتدا درباره يک هويت مشخص مبين مُدلَّل به تفاهم برسيم.
متاسفانه تلقي ما از نظام دانش در حوزه‌هاي علميه، يکسان نيست. مشکل در اينجاست که دايره و تفکيک موضوع دانش‌ها و روش‌ها و ابزارهاي پرداختن به اين دانش‌ها، روشن نيست، هويت دانشي زماني است که تکليف روش‌شناسي يک دانش را روشن بکنيم.
ريشه بسياري از مشکلات ما در عرصه نظام آموزش و پژوهش، آشفتگي در طبقه‌بندي علوم و نظام دانش مي‌باشد که باعث فقدان يک رويکرد تخصصي شده است. در نتيجه امروز تکليف‌مان را با تحول در اين علوم به درستي نمي‌دانيم.
برای مثال فيلسوف براي اينکه سر مقاصد خودش بايستد و به درستي اين [انديشه‌ها] را بسايد و در تقابل با بنياد غرب و انديشه‌هاي ديگران، فلسفه عرضه کند، به کار متکلمان پرداخته است. متکلمان به کار فقيهان پرداختند. اين آشفتگي، تخصص‌گرايي نمي‌آورد.
ما امروز نمي‌توانيم درمقابل فلسفه‌هاي رقيب-مثل فلسفه کانت- فلسفه عرضه کنيم، نه به دليل بي‌بنيادي يا کم‌مايگي نظام عقلاني بلکه اين نظام عقلاني، آسيب‌شناسي، آفت‌زدايي نشده است.
اگر فلسفه ما کار فيلسوفان ما باشد؛ کار دقيق عقلاني فلسفه ما رشد بکند، ريزش آن در کلام ما است و کلام ما بارور مي‌شود. مي‌توانيم با قدرت و توان بيشتري نظريه پردازي کلامي و کارهاي تطبيقي کنيم. اگر کلام ما رشد کند؛ سرريز آن در اصول، روش فقه و اجتهاد ما است و اگر روش اجتهاد ما رشد کند؛ دانش فقه ما دچار تحول مي‌شود. فقيه به جاي اينکه سرگرم حل قاعده الواحد يا طلب و اراده در علم اصول شود به کار اصلي خودش بپردازد.

تخصصي شدن با پشتوانه نقشه علمي حوزه‌هاي علميه
تخصصي شدن حتما بايد با پشتوانه نقشه علمي حوزه‌هاي علميه پيش برود. اين نقشه براساس سه ملاك هدف، اقتضائات حوزه و نيازها بايد طراحي شود. در جايي که لازم است رشته‌اي را تاسيس بکنيم و در جايي که لازم است که حرکت در مرزهاي علوم و تعامل بين آنها صورت گيرد و به سمت ميان رشته‌اي يا به سمت چند رشته‌اي حرکت کنيم.

بی‌توجهی به ابعاد تخصص‌گرایی
توجه نداشتن به اين ابعاد تخصص‌گرایی (محتوا، منابع انساني (استاد، شاگرد، مدير) و نظام پشتيبان علم) باعث مي‌شود، تخصص‌گرايي در پژوهش با تخصص‌گرايي در آموزش يا تخصص‌گرايي در تبليغ و ترويج خلط شود.
حوزه‌هاي تخصصي را مي‌توان به چند قسم تقسيم کرد. بخشي از تخصص‌ها مقوم هويت فعلي حوزوي است که بيشتر مستقر در فقه و اصول است. اما بخش ديگری از تخصص‌ها، تخصص‌هايي است که جنبه کاربردي دارد. براي بسط فعاليت‌هاي خود به آنها نياز داريم.
ما قبل از ايجاد رشته تخصصي نياز داريم، اشخاص نخبه‌اي اين رشته‌ها را يک دوره 5 ساله، 6 ساله، 7 ساله،10 ساله بگذرانند، تا محتوا تولید کنیم، استاد تربيت کنيم و نظريه بدهيم و حوزه‌هاي علميه شيعي با نظريه خودشان وارد بحث‌هاي ارتباطاتي بشوند. شتابزدگي در این کار آسیب و خسارت دارد.
در مطالعات اخير در دنيا، براي تعيين يک رشته جديد به عنوان رشته دانشگاهي، فرآيندي تعريف شده است. به اين صورت که وقتي در يک حوزه‌اي، مجموعه مطالعات و انجمن‌هاي مرتبط با آن حوزه به يک حد نصابي مي‌رسند، خروجي اين مطالعات و انجمن‌ها در قالب مجلات تخصصي در آن حوزه منتشر مي شود. وقتي آن مجلات به حد نصابي مي‌رسند؛ مستندي براي عالمان مي‌شودکه آن رشته را تاسيس کنند.
برای مثال «فقه تخصصی» فقهی است که از فقه عام منشعب می‌شود و در آن سه تخصص لحاظ می‌گردد:
1. تخصص موضوعی؛
2. تخصص روشی؛
3. تخصص ساختاری.

و ... .

موارد مهم تحلیل محتوا

1. تخصص‌گرایی با همه حواشی و ایراداتی که درباره‌اش مطرح است، یک ضرورت برای جهان امروز است. البته تقریبا همه اساتید درباره زمان ورود طلبه به عرصه تخصص‌گرایی اتفاق نظر داشتند که باید پس از تسلط نسبی و استباطی طلبه به مبانی و فهم درست اصول معارف اسلامی باشد. زیرا ورود بدون لحاظ شرایط پیش گفته، زودهنگام، بی فایده و گاهی مضر است.

2. برای روشن شدن رویکرد درست در تخصص‌گرایی علوم اسلامی باید ابتدا و بالضروره، مبانی و مسائل پایه‌ای این بحث که به مثابه ریشه و بنیان تخصص‌گرایی است و شامل مباحث و مسائل فلسفه علم و علم دینی و نیز جایگاه علوم دینی و اسلامی در طبقه‌بندی علوم بصورتی که مقبول همگان باشد مشخص شود تا تخصص‌گرایی علوم دینی و اسلامی معنا و مفهوم درست خود را پیدا کند.

3. تخصص‌گرایی علوم اسلامی بر خلاف تلقی سطحی، ساده‌انگارانه، غلط و البته ناکارامدی که امروزه حتی در محافل علمی حوزوی و دانشگاهی رایج است و هر روز چندین رشته تخصصی جدید با پسوند اسلامی تولید یا درخت‌واره دانشی با 500 گرایش طراحی می‌شود، پروژه‌ای عمیق، زمان بر و دقیق است. چون تخصص‌گرایی با تولید علم جدید در اطراف مسائل نوین آغاز می‌شود و تولید علم جدید هم امری زمان بر و پژوهشی است. به گفته استاد الهی‌خراسانی مراحل تولید یک تخصص جدید در علوم اسلامی و هر علم دیگری با پژوهش و تولید دانش جدید و البته تربیت اساتید مسلط بر آن آغاز و سپس در عرصه آموزشی و تربیت شاگرد تثبیت و ظرفیت‌سازی می‌شود و در نهایت در عرصه تبلیغ و ترویج به جامعه مخاطب معرفی و مورد بهره برداری عمومی قرار می‌گیرد. در غیر این صورت مواجهه با تخصص‌گرایی علوم اسلامی هرگز از مرحله حرف و شعار و همایش‌ها و نشست‌ها فراتر نخواهد رفت.

4. جمع‌بندی نهایی بیانات اساتید محترم این است که برای تخصص‌گرایی باید ضمن تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های سخت و نرم مورد نیاز با تاکید بر رویکرد آینده‌نگر و توجه به موضوعات نوظهور و مسائل آینده، ابتدا سیاست‌ها و راهبردها و سپس برنامه‌های اقدام و ره‌نگاشت تخصص‌گرایی علوم اسلامی با مشارکت حداکثری همه کنشگران این عرصه طراحی و تدوین شود تا فرایند تخصص‌گرایی با نقشه راهی جامع و فراگیر به تدریج در فضایی شبکه‌ای پیگیری و پیاده سازی شود تا نتایج واقعی و مثبت آن مشهود و ملموس شود.

5. نکته مهم و راهبردی که حاکم بر همه مباحث تخصص‌گرایی است این است که فلسفه وجودی تخصص‌گرایی پاسخ به نیاز و مساله غالبا اجتماعی است. تخصصی که نتواند نیاز یا مساله مورد نظر را برطف نماید به خطا رفته و بی فایده است. برای دوری از این آسیب‌های تخصص گرایی، رویکرد میان رشته‌ای، پیشنهاد شده و مورد اقبال جدی محافل علمی و مدیریتی دنیا قرار گرفته است. رویکرد میان رشته‌ای و کاربردی سازی علوم اسلامی اصلی‌ترین بحث تخصص‌گرایی علوم حوزوی است.