راهکارهای شهید مطهری برای تحول در حوزه‌های علمیه

به گزارش خبرنگار دبیرخانه شورای عالی، در تاریخ معاصر، شخصیت‌های مختلفی، گام در راه تحول و اصلاح حوزه‌های علمیه گذارده‌اند که از جمله آنها می‌توان به علامه شیخ محمدرضا مظفر و شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر در حوزه علمیه نجف، آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی وآیت‌الله العظمی بروجردی در حوزه علمیه قم و آیت‌الله العظمی میلانی در حوزه علمیه مشهد، اشاره کرد.

شهید آیت‌الله مطهری نیز از جمله همین اندیشمندان مصلح و احیاگر بود که دامنه اصلاح گری وی افزون برمعارف دینی، خاستگاه معارف و مرکز تولید فکر دینی یعنی حوزه‌های علمیه و روحانیت را نیز دربرمی‌گرفت .

دغدغه‌مندی شهید مطهری نسبت به تحول در حوزه‌های علمیه، در آثار و مقالات متعدد وی بازتاب یافته است. پیش از تبیین و تشریح دیدگاه شهید مطهری درباره اصلاح حوزه‌های علمیه، دو نکته باید مورد توجه قرارگیرد: 1-پیوند حوزه و روحانیت با انقلاب اسلامی 2-رسالت و وظایف حوزه‌های علمیه از منظر شهید مطهری.

پیوند حوزه و انقلاب اسلامی
شهید مطهری در کتاب «پیرامون انقلاب اسلامی»، حوزه را ضامن استمرار انقلاب اسلامی می‌شمارد و در این‌باره می‌نویسد: «روحانیون باید در وضع خودشان تجدید نظر کنند چون آینده انقلاب هم- اگر بخواهد ان شاء ا... پیروزتر بماند و به نتایج نهایی برسد- باز باید روی دوش روحانیت و روحانیون باشد.» (مجموعه آثار شهید مطهری ، ج24 ص272). به همین دلیل، وی بر پرچمداری روحانیت در انقلاب اسلامی تاکید می‌کند و دست یابی به آرمان‌های انقلاب اسلامی را در گرو تحول در روحانیت می‌داند: «در آینده، این انقلاب نیاز زیادی به روحانیت دارد به شرط آن که روحانیت وظایف خودش را در آینده انقلاب خوب درک کند. کارش را باید ده برابر کند، تحقیق علمی‌اش را باید ده برابر کند، تبلیغش را باید ده برابر کند. رابطه‌اش را با مردم، در جمع مردم آمدن، به میان مردم رفتن، درد مردم را از نزدیک لمس کردن و احساس کردن، این ها را باید چندین برابر کند.»(همان، ص 266)

بر این اساس، اهتمام آن شهید نسبت به اصلاح و تحول حوزه، ناشی از این بود که اولا؛ تداوم حضور اندیشه اسلامی و روزآمدی آن را مرهون احیا و اصلاح حوزه می‌دانست و ثانیا؛ استمرار انقلاب اسلامی را در استقلال فرهنگی می‌دید و معتقد بود که: «اگر مکتب مستقل خودمان را ارائه نکنیم، حتی با این که رژیم را ساقط کردیم و حتی با این فرض که استقلال سیاسی و استقلال اقتصادی را به دست آوریم، اگر به استقلال فرهنگی دست نیابیم، شکست خواهیم خورد و نخواهیم توانست انقلاب را به ثمر برسانیم.».(پیرامون انقلاب اسلامی، ص164)

رسالت حوزه‌های علمیه
حال که ضرورت اصلاح وتحول حوزه‌های علمیه مشخص شد، این سوال مطرح می‌شود که سمت‌وسوی تحول چگونه باید باشد و در چه بخشی باید تحول انجام شود؟ برای پاسخ به این سوال، باید ابتدا وظایف و مسئولیت‌های حوزه‌های علمیه را مورد توجه قرارداد. شهید مطهری در مقاله «وظایف حوزه‌های علمیه»، مرزبانی و پاسخگویی به نیازهای دینی مردم را دو وظیفه روحانیت و حوزه‌های علمیه می‌شمارد و در این باره  اظهار می‌کند: «حوزه‌های علمیه و محیط های روحانی ما مسئول پاسداری ایمان جامعه اسلامی و دفاع از اصول و فروع دین مقدس اسلام از دیدگاه مذهب شیعه و تعلیم و تبلیغ آن ها و عهده دار پاسخگویی به نیازهای مذهبی مردم مسلمان‌اند.» (مجموعه آثار شهید مطهری، ج24، ص 280)

سمت‌وسوی اصلاح
بسیاری ازاصلاح گران، از لزوم و ضرورت تحول در حوزه سخن گفته‌اند اما آن چه صف اصلاح گران دلسوز را از دیگران متمایز می‌کند، سمت‌وسوی نگرش اصلاحی آن‌هاست.

شهید مطهری علاوه بر این که فرزند حوزه است و در دامن این نظام پرورش یافته، از جنس اصلاح‌گرانی است که با اعتقاد عمیق به جایگاه و کارکرد حوزه‌های علمیه، از اصلاح و نه حذف و یا جایگزینی سخن می‌گوید: «همین روحانیت را باید اصلاح کرد نه این که این را محو کنیم یک چیز دیگر به جایش بنشانیم، و نه این که این را به همین وضعی که هست ثابت نگه داریم.» (همان ،ص272)

شهید مطهری به اصلاح در چارچوب حفظ اصول و توجه به رسالت حوزه‌ها معتقد است و در این‌باره می‌نویسد: «هرگونه تجدیدنظر و تحول در برنامه‌های حوزه‌های علمیه باید بر اساس همان فرهنگ غنی و قدیم اسلامی و ادامه همان راه و تسریع در حرکت آن و آفت‌زدایی از آن بوده باشد.» (همان، ص 281)

آنچه باید اصلاح شود
هر طرح و ایده اصلاحی برخاسته از آسیب شناسی وضع موجود است.

براین اساس، سوالی که مطرح می شود آن است که در دیدگاه اصلاحی شهید مطهری، چه کاستی‌هایی در حوزه و روحانیت، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی وجود داشت که آن اندیشمند مصلح به دنبال اصلاح و رفع آن ها بود؟ درپاسخ می‌توان گفت؛ کاستی‌های حوزه در آن برهه، از منظر شهید مطهری به دو دسته کاستی‌های برنامه‌ای و نواقص سازمانی و ساختاری تقسیم می‌شد.

شهید مطهری در نوشتاری که بیانگر هم‌اندیشی و اقدام عملی ایشان در امر اصلاح و تحول حوزه است، تصویری کلی از کاستی‌های حوزه را، این چنین ترسیم می‌کند: «در حدود سیزده سال پیش شبی در قم در یک محفل دوستانه مرکّب از گروهی از اساتید و فضلا، که این جانب نیز افتخار حضور در آن جلسه را داشت، سخن از مشکلات و نواقص سازمان روحانیت به میان آمد. سخن در این بود که چرا در گذشته حوزه‌های علمی و روحانی ما از لحاظ رشته‌های مختلف علوم از تفسیر و تاریخ و حدیث و فقه و اصول و فلسفه و کلام و ادبیات و حتی طب و ریاضی، جامع و متنوع بود و در دوره‌های اخیر تدریجاً به محدودیت گراییده است و به اصطلاح در گذشته به صورت جامع و دانشگاه بود و اخیراً به صورت کلّیه و دانشکده فقه درآمده و سایر رشته‌ها از رسمیت افتاده است؟» (مجموعه آثار شهید مطهری ، ج24، ص 485)

آن شهید بزرگوار، در همین زمینه، می‌افزاید:«رشته‌های تحصیلی علوم دینیه اخیراً بسیار به محدودیت گراییده و همه رشته‌ها در فقاهت هضم شده و خود رشته فقه هم در مجرایی افتاده که از صد سال پیش به این طرف از تکامل باز ایستاده است». (مجموعه آثار شهید مطهری، ج24، ص 491)

خوشبختانه، بسیاری از این کاستی‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی برطرف شده و با حمایت و پشتیبانی رهبر معظم انقلاب اسلامی و مراجع عظام تقلید، تحولات بسیاری در حوزه‌های علمیه اتفاق افتاده یا در شرف انجام است.

طرح اصلاحی شهید مطهری
شهید مطهری درمقاله «وظایف حوزه های علمیه» طرح وایده اصلاحی خود را درباره حوزه علمیه در دوبخش وظایف اصلی و وظایف فعلی تدوین کرده است .ایشان درمقاله دیگری،با نگاهی ساختاری ، تحول ساختاری حوزه ها را مورد توجه قرارداده است.

احیای علوم، احیای روابط علمی- فرهنگی، روزآمد شدن شیوه‌های یادگیری، تغییرات آموزشی در راستای پاسخگویی به نیازهای جدید، آشنایی با علوم انسانی، تخصصی شدن رشته‌های حوزوی و توجه به کارکرد و وظایف فرهنگی-تمدنی حوزه‌های علمیه از جمله سرفصل‌های طرح اصلاحی شهید مطهری برای تحول در حوزه‌هاست.

اصلاحات شانزده‌گانه
بخش‌هایی از طرح اصلاحی شهید مطهری درباره حوزه به این شرح است:
1. احیای همه علومی که هم اکنون جزو علوم اسلامی محسوب می‌شود از تفسیر، حدیث، درایه، رجال، فقه، اصول، ادبیات، تاریخ اسلام، تاریخ ملت‌های مسلمان، کلام اسلامی، فلسفه اسلامی، عرفان اسلامی، اخلاق اسلامی و منطق اسلامی، با توجه به سیر تحولی و تاریخی آن‌ها و مشخص کردن نقش شخصیت‌هایی که در پیشبرد این علوم موثر بوده‌اند.
2. حفظ و نگهداری و نگهبانی از مواریث فرهنگی اسلامی، از طریق فهرست کردن و گردآوردن در حد امکان.
3. برقراری رابطه علمی با همه مراکز علمی اسلامی.
4. تقویت و ترویج زبان عربی در حد مکالمه کامل.
5. آشنایی هر فرد لااقل با یک زبان خارجی در حد استفاده از کتاب‌ها و سخنرانی‌ها.
6. تسلط بر ادبیات فارسی در جنبه‌های ارتباط با فرهنگ اسلامی و شناختن زبان فارسی به عنوان زبان دوم اسلامی.
7. آشنایی با علوم انسانی جدید.
8. اطلاع بر فلسفه اخلاق، تعلیم و تعلّم مکاتب اخلاقی گوناگون قدیم و جدید و مقایسه با اخلاق اسلامی، در حد اجتهاد و تخصص.
9. اطلاع بر فلسفه تاریخ و تعلیم مکاتب مختلف این فلسفه و روشن کردن فلسفه تاریخ از نظر قرآن، در حد اجتهاد و تخصص.
10. اطلاع بر مکاتب و سیستم‌های اقتصادی جهان و تعلیم و تعلّم آن مکاتب و روشن کردن اصول اقتصاد اسلامی، در حد تخصص و اجتهاد.
11. شناخت ماهیت تمدن و فرهنگ اسلامی توأم با مقایسه با همه تمدن‌ها و فرهنگ‌های دیگر و روشن کردن اصالت آن و ممیّزات آن و معرفی روح این فرهنگ.
12. تاریخ ادیان در حد آشنایی و بیگانه نبودن و احیانا در حد تخصص و اجتهاد.
13. تعلیم مکتب‌های رایج الحادی معاصر به صورت بسیار دقیق از قبیل مارکسیسم، اگزیستانسیالیسم، نیهیلیسم و غیره و نقد آنها با موازین اسلامی.
14. تعلیم مکاتب حقوقی قدیم و معاصر و مقایسه با حقوق اسلامی به عنوان حقوق تطبیقی.
15. فلسفه تطبیقی بر اساس تعلیم زنده‌ترین مکاتب فلسفی معاصر و مقایسه با فلسفه اسلامی.
16. رشته ای و تخصصی شدن علوم اسلامی.

هرچند ایده‌های اصلاحی شهید مطهری درباره حوزه‌های علمیه در فضای پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نظام سیاسی مبتنی بر ولایت فقیه طرح شده است، اما با وجود گذشت بیش از چهار دهه از تاسیس نظام و ایجاد تحولات اساسی درحوزه‌های علمیه، دیدگاه‌های اصلاحی شهید مطهری همچنان می‌تواند در راستای تحکیم یا بازنگری این تحولات مورد استفاده قرار گیرد.