اگر حوزه در امر سیاستگذاری فقط پیش پای خود را ببیند، از قافله تحول عقب می‌ماند

سیاست‌های کلان حوزه علمیه در گام نخست انقلاب را چگونه ارزیابی می‌کنید و به نظر شما این سیاست‌ها تا چه اندازه توانسته ناظر به نیازهای روز جامعه عمل و گره‌گشایی کند؟

در گام اول انقلاب اسلامی به دلایل مختلفی که در این مجال، امکان پرداختن به آن‌ها وجود ندارد، تا مدت‌ زمانی حوزه‌های علمیه به زمینه‌سازی و ساماندهی‌های لازم پرداختند و بعد از آن وارد امر سیاست‌گذاری شدند. سیاستگذاری را هم از مسائل آموزشی آغاز کردند چراکه آموزش پایه سایر فعالیت‌های حوزوی است و وجه غالبِ اوقات حوزویان به مسئله آموزش اختصاص دارد و اگر این پایه ضعیف باشد، تبعاً در عرصه‌های دیگر نیز حوزه‌های علمیه نمی‌توانند رسالت خود را ایفا کنند، از این رو، در آغاز انقلاب همت مسئولان و نهادهای سیاست‌گذار حوزه علمیه به آموزش معطوف شد.

اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی طبیعی است که نیازهای فراوانی چه در عرصه اجرا و مدیریت و چه فکری و نیز آموزشی متوجه حوزه علمیه شد و آن حجم وسیع نیازها، قابل تامین و حتی سیاست‌گذاری راهبردی، متناسب با فضای آن زمان حوزه علمیه نبود، از این رو، گام‌های متعددی در آن سال‌های نخستین انقلاب برداشته شد و تقریباً از 15 سال اخیر حوزه علمیه وارد عرصه‌های دیگر همچون پژوهش ناظر به نیازهای روز و به صورت سازمان نظام‌یافته شد، چون پیش از آن، کارها به صورت فردی انجام می‌شد و اقدامات برنامه‌ریزی شده و ساماندهی‌شده در کلان حوزه به صورت منسجم وجود نداشت.

به هر روی، با توجه به مجموعه شرایط، کارنامه حوزه علمیه با نگاه به عوامل و موانع مختلف و زیرساخت‌ها، نسبتاً رضایت‌بخش بوده است. البته این بدین معنا نیست که کار بهتر، بیشتر و جمعی‌تر و سازمان‌یافته‌تر ممکن نبوده یا سرعت در این عرصه بیش از این مقدور نبوده است، نه! اما درمجموع شرایط، حوزه علمیه باعث شد در همان مقطع کارهای ارزشمند و قابل توجهی داشته باشد، حوزه‌ای که تا پیش از انقلاب در عرصه‌ای کوچک با محدودیت‌های فراوان عمل می‌کرد و حتی شخصیت‌های بنام حوزه هم تصور پیروزی انقلاب را نداشتند، اما به برکت انقلاب اسلامی، عرصه‌های متنوع و گسترده‌ای را در مقابل خود دید که صرفاً فرهنگی، آموزشی و پژوهشی نبود، بلکه در عرصه‌های کلان نظام بزرگانی همچون آیت‌الله شهید بهشتی در راس امور نظام قرار داشتند. همچنین شهیدان قدوسی، مطهری، باهنر و ... که وارد عرصه‌های اجرایی شدند. علاوه بر این، در بدنه اجرا هم فضلای حوزه ورود کردند و اینگونه نبود که حوزویان فقط در حوزه برنامه‌ریزی متمرکز باشند. با این مجموعه شرایط و عدم آمادگی پیشین برای پاسخگویی به چنین عرصه وسیع نیازها و کمبودهای مختلف، موجب می‌شود که بگوییم حوزه در گام اول انقلاب، کارنامه قابل قبولی را از خود ارائه و ثبت کرده است.

با افق گشوده شده در گام اول انقلاب در حوزه‌های علمیه، مجموعه سیاست‌ها و برنامه‌ها در حوزه چه ویژگی‌هایی باید داشته باشند، تا بتواند در تحقق اهداف گام دوم انقلاب موثر باشد؟

با نیروهای کارآمدی که به تعبیر مقام معظم رهبری رویش‌های انقلاب هستند، ما ظرفیت‌های خوبی برای گام دوم انقلاب در اختیار داریم هم به لحاظ ساختاری و برنامه‌های راهبردی و مدیران لایق و هم به لحاظ نیروهای علمی و پژوهشگر و استادان برجسته و نیروهای تبلیغی و فرهنگی تربیت شده در گام نخست انقلاب. از این رو، می‌توان گفت امروز حوزه علمیه ظرفیت‌های خوبی دارد که می‌تواند در گام دوم انقلاب پویایی و بالندگی را برای آن به همراه داشته باشد، به ویژه در تامین نیازهای نظام و حتی جوامع اسلامی و جامعه بشری.

در گام دوم انقلاب اسلامی بسیار امیدوار هستیم که حوزه علمیه بتواند تحولی در عرصه بین‌الملل ایجاد کند، هم به لحاظ معرفتی و فرهنگی و هم از نظر نرم‌افزارهای سیاسی و اندیشه سیاسی، آن هم در قالب‌های مناسب و روزآمد. خوشبختانه، امروز به برکت انقلاب گوش شنوا و تشنگان این معارف در اقصی نقاط جهان وجود دارند، لذا تدوین برنامه‌ها و اتخاذ تصمیم‌ها باید به گونه‌ای باشد که بتوانیم معارف اسلام ناب محمدی(ص) و مکتب اهل بیت(ع) را در قالب‌های کارآمد و روزآمد با این ظرفیت‌ها به آن‌ها عرضه کنیم، و قطعاً شاهد تحولات جهانی خواهیم بود؛ به ویژه اینکه تکنولوژی‌ها و نیروهای کارآمد را هم در اختیار داریم. البته به دلیل گستردگی کار و زمان‌بر بودن فعالیت‌های علمی فرهنگی، برای مثال نمی‌توان توقع داشت در بازه زمانی 10 ساله نتایج را برداشت کرد. چنان که در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی و علی‌رغم مواجهه کشور با جنگ تحمیلی، امام خمینی(ره) تاکید داشتند ما باید 20 سال تلاش کنیم تا خرابی‌ها برطرف شود!

برای تحقق این سیاست‌ها، آیا نیروی انسانی کارآمد به اندازه کافی وجود دارد؟

خوشبختانه، این ظرفیت‌ها و نیروهای کارآمد و دارای اندیشه‌های راهبردی را در حوزه علمیه داریم، اما در عین حال با برنامه طولانی مدت این آمال و آرزوها امکان تحقق دارد، تا به سوی تمدن نوین اسلامی گام برداریم. نیروی انسانی و ظرفیت کار، بسیار است اما نباید در عرصه‌های سرنوشت‌ساز و حساس، شتاب نادرست و عجله بی‌اساس و بی‌معیار داشته باشیم. بلکه باید در کمال متانت و اتقان و توجه به اصالت‌های روشی و نیز با هدف اصلی یعنی تقرب الی‌الله، جامعه را حرکت دهیم، باید کارشناسانه، دقیق و عمیق و نیز با صبر و حوصله علمی و ایمانی گام برداریم تا آنچه رخ می‌دهد با حفظ اصالت‌ها و تُراث عمیق اسلامی ما صورت بگیرد چراکه در عرصه‌های کلان، حتی لغزشی کوچک آسیب‌های بزرگ را می‌تواند سبب شود.

کوتاه سخن آنکه، ظرفیت‌ها، امید و چشم اندازهای خوبی در حوزه علمیه داریم که باید ترسیم و تبیین شود اما این به هیچ وجه به معنای شتاب‌زدگی و برخورد انفعالی نیست.

مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم، هفت کلیدواژه را برای تحقق اهداف و طی مسیر تعریف کرده‌اند، وضعیت حوزه‌های علمیه در این هفت عرصه را چطور ارزیابی می‌کنید و حوزه در این محورها چه سیاست‌هایی باید اتخاذ کند؟

الان هم مرکز مدیریت حوزه علمیه و هم نهادهای حوزویِ شکل گرفته که بخشی از رسالت‌های حوزه را بر عهده دارند، وارد میدان شده‌اند. در برنامه پنج ساله و راهبردی حوزه علمیه در تمام این عرصه‌ها، هدف‌گذاری و شاخص‌های ارزشیابی حرکت‌ها و اقدامات و برنامه‌های اجرایی تعریف شده‌اند.

شورای عالی حوزه‌های علمیه برنامه راهبردی پنج ساله این عرصه‌ها را مدنظر دارد، همچنین سندهای بالادستی در این باره تدوین شده‌اند که در مرحله اجرا تحولات شگرفی را تولید علم، سبک زندگی، پژوهش و ... رقم می‌زنند.

علاوه بر این، پیام مقام معظم رهبری به جوانان غربی و توصیه به فراگیری اسلام از منابع اصیل برنامه‌ریزی شده و منویات رهبری موردعنایت هم مدیر حوزه علمیه و هم شورای عالی حوزه قرار گرفته است و نیز سندهایی تهیه و تصویب شده و برنامه عملیاتی با هدف‌گذاری دقیق صورت گرفته است. اگر دغدغه‌ای هم داشته باشیم باید مربوط به اتقان و عمق و کارشناسانه بودن مرحله اجرا باشد. انشاءالله در این زمینه‌ها نیز حساسیت‌های لازم وجود دارد تا به صورت عمیق، کارشناسانه و با حفظ اصالت‌ها که رهبری معظم بر آن تاکید دارند و نیز همسو با تاکید امام راحل بر حفظ فقه جواهری در عین روزآمدی و بالندگی، برنامه‌ریزی و عمل شود. هر چند نهادهای حوزوی نیز که از رویش‌های انقلاب هستند، باید ناظر به نیازها و مسائل اصلی در سطح ملی و بین‌المللی ورود و برنامه‌ریزی و عمل کنند.

مجموعه سیاست‌گذاران حوزه‌های علمیه برای تحقق اهداف و حرکت در مسیر تراز، چه ویژگی‌هایی باید داشته باشند؟

 مجموعه‌های سیاست‌گذار نخست باید نگاه آینده‌نگر داشته باشند با توجه به تحولات سریع در عرصه‌های مختلف اگر فقط پیش پای خود را ببینیم و آینده‌نگری در مسئولان سیاست‌گذار وجود نداشته باشد از قافله تحول عقب می‌مانیم.

نکته دوم جامع‌نگری است، تک بُعدی نگریستن به هیچ وجه جامعه را تحت تاثیر حوزه قرار نمی‌دهد. رسالت حوزه‌های علمیه، در مسیر و هم‌راستا با رسالت نبوی(ص) و اسلام است؛ «لِيُظهِرَهُ عَلَى الدّينِ كُلِّهِ وَلَو كَرِهَ المُشرِكونَ» یعنی باید بتواند جامعه بشری را مدیریت کند، این جامعه بشری ابعاد و اضلاع مختلف دارد از این رو، باید سیاست‌گذاران حوزوی حتما باید جامع‌نگری به دین مبین اسلام و مکتب اهل بیت(ع) و جامعه بشری داشته باشند.

همچنین وجود پویایی و روحیه تحول‌نگری هم در این سیاست‌گذاران ضرورت دارد تا برنامه‌ها و سیاست‌ها در عین ثبات، قابلیت هماهنگی متناسب با تحولاتی را که در آینده رخ می‌دهد و بخشی از آن قابل پیش بینی نیست، داشته باشند، البته حفظ سنت‌های اصیل حوزه نیز بسیار اهمیت دارد.

مقام معظم رهبری بر این تاکید دارند که روش اصولی و فقه جواهری ما بسیار عمیق است. این روش پشتوانه‌ای عمیق دارد و به مرور زمان تکامل یافته و می‌تواند پاسخگوی نیازهای روزآمد و پیشِ‌روی جامعه ما باشد و لذا حفظ آن ضرورت دارد، چنان که سنت‌های رفتاری و اخلاقی حوزه علمیه باید از سوی سیاست‌گذاران حوزوی حفظ شود و این نظام رفتار اخلاقی حوزه مورد اهتمام آن‌ها باشد.

نظام ما انقلابی است و حوزه پشتوانه تئوریک این نظام است، همانطور که مقام معظم رهبری فرمودند: اگر حوزه علمیه انقلابی نباشد، نظام هم انقلابی نمی‌ماند، بصیرت و روحیه جهادی انقلابی باید در سیاست‌گذاران حوزه‌ها وجود داشته باشد.

علاوه بر این، توان مدیریت تحولات اجتماعی سیاسی آینده نیز از جمله ویژگی‌هایی است که باید در سیاست‌گذاران حوزوی به صورت برجسته وجود داشته باشد، همچنین است، استفاده از شیوه‌های نوین تولید علم، فکر و اندیشه ناظر به نیازهای روز و نیز اندیشه‌های رایج. چون ما چه بخواهیم و چه نخواهیم اندیشه‌هایی در عرصه‌های سیاسی اجتماعی و دانشگاه‌های ما و عرصه بین‌الملل مطرح است که حوزه باید به این شیوه‌های نوین اندیشه‌ها و ناظر این مسائل و شبهات و افکار سیاست‌گذاری کند و سیاست‌گذاران حوزه علمیه باید با این شیوه‌ها آشنا باشند و ناظر به آنها عمل کنند.

از سوی دیگر، برنامه راهبردی دارای مرحله‌بندی و اولویت‌بندی و اندیشه راهبردی باید در این افراد وجود داشته باشد. یک بُعد دیگر هم توجه به ساختارهای چابک و کارآمد است، سیاست‌گذاران حوزوی باید به این ساختارها توجه کنند و ه آنها اعتقاد داشته باشند تا در سیاست‌گذاری‌ها و تدوین ساختارهای مختلف حوزوی آن را اعمال کنند چنان که امیرمومنان علی(ع) در بستر شهادت فرمودند: نظم و انضباط از اصول اساسی نظام کارآمد است؛ باید در سیاست‌گذاران حوزوی و مسئولان مورد تایید آنها، نیز نظم ریشه‌دار و مبتنی بر اعتقاد وجود داشته باشد.

سوال پایانی اینکه به نظر شما الگوی مناسب در سیاست‌گذاری حوزه‌های علمیه برای مدیریت تحول چیست؟ 

یک الگوی تدوین شده باید کار شود و با توجه به این نکاتی که بیان شد، محققان نخبه و در عین حال دارای اندیشه راهبردی باید جمع شده و الگوی جامع پویا و آینده‌نگر و ناظر به اصالت‌ها و مسائل نوپدیدِ موجود را تدوین و تصویب کنند.

گام‌هایی در این باره در حوزه‌های علمیه برداشته شد اما چون این الگو می‌خواهد برای گام دوم انقلاب و 40 سال آتی باشد، باید حساب شده و برآمده از اندیشه‌های راهبردیِ نخبگان حوزوی آشنا با عرصه امروزی باشد و در شورای عالی حوزه برای آن سیاست‌گذاری و در کارگروه‌های علمی بررسی شود در غیر این صورت هر الگویی خام است. البته باید توجه داشت این کار نیازمند فعالیت‌های میان‌مدت و بلندمدت است.

امید است همه ما در وظیفه و رسالتی که بر عهده داریم ، یعنی خدمت به بندگان خدا و تحقق تمدن نوین اسلامی، بر اساس اسلام ناب محمدی و مکتب اهل بیت(ع) عمل کنیم و فتوحات ملی و بین‌المللی را مورد توجه قرار دهیم و به تعبیر رهبری معظم هر جا که هستیم آنجا را مرکز جهان بدانیم و مسئولیت‌مان را با نگاه به مدیریت جهانی انجام دهیم. به عبارت بهتر، باید این رویکرد تمدنی با توجه به اصالت‌ها و در عین حال همراه با قدرت و شجاعت در دفاع از مکتب اهل بیت(ع) و نوآوری و خلاقیت روشمند و بر اساس کار کارشناسی، دغدغه حوزه‌های علمیه و روحانیت باشد.

منبع: مجلیه «طلیعه 1417»، شماره چهار