به مناسبت ایام رحلت میرزا مهدی آشتیانی

خانواده

پدر و نياکان ميرزا مهدي همه از علماي بزرگ اسلام بوده‏اند. در رأس اين خاندان آيت‏اللّه العظمي حاج ميرزا حسن آشتياني (ره) معروف به ميرزاي آشتياني است. ايشان از شاگردان برجسته علامه شيخ مرتضي انصاري (ره) ، و صاحب کتاب گرانسنگ «بحر الفوائد في شرح الفرائد» مي‏باشد.

ميرزاي آشتياني بعد از درگذشت استاد، نجف را ترک کرد و به تهران آمد و حوزه درس گرمي را پايه گذارد.او را اولين کسي مي‏دانند که نظرات و آراي شيخ انصاري را در ايران گسترش داده است. محفل علمي وي ميعادگاه جوينده‏گان معرفت بود و تعداد زيادي از بزرگان در اين محضر به فيض مي‏رسيدند که از آن جمله‏اند: حضرات آيات عظام حاج ميرزا فيض قمي، حاج شيخ محمد علي شاه آبادي، حاج شيخ محمد علي حائري قمي، حاج شيخ محمد کبير قمي‏و...

ميرزاي آشتياني به عنوان رئيس علماي تهران در جنبش شکوهمند تحريم تنباکو نقش فوق العاده‏اي را ايفا مي‏کرد. ايشان که نماينده ميرزاي بزرگ شيرزاي نيز بود در انجام رساندن هدف قيام و رهبري مردم دخالت مستقيم داشت.(1) آن بزرگوار در سال 1319 قمري درگذشت.

از شاگردان مبرّز ميرزاي آشتياني، برادرزاده‏اش، مرحوم آيت‏اللّه حاج ميرزا جعفر آشتياني است که افتخار دامادي استاد را نيز داشته است. او پدر فيلسوف عالي مقام ميرزا مهدي آشتياني مي‏باشد.

آيت‏اللّه ميرزا جعفر آشتياني ملقب به ميرزاي کوچک علاوه بر استفاده از محفل پرشور علمي عموي گراميش، از محضر اساتيدي همچون حکيم ميرزا ابوالحسن جلوه، آقا علي حکيم زنوزي، آقا محمد رضا قمشه‏اي استفاده‏ها برد و به مقام بلندي از معارف الهيه رسيد. ايشان در ادبيات و رياضيات سر آمد علماي عصر خود و به طب و نجوم و هندسه و عرفان نيز تسلط داشت. حاج ميرزا جعفر در سال 1324 قمري درگذشت و در حرم مطهر حضرت عبدالعظيم حسني (ع) مدفون گرديد.

تولد: 

در چنين خانواده‏اي ارجمند و از چنان پدر و مادري پرهيزگار در ذيقعده سال 1306 قمري ميرزا مهدي پا به عرصه عرصه وجود گذاشت و بعد از سپري کردن دوران خردسالي و طفوليّت، فراگيري مقدمات علوم را آغاز کرد.

از همان اوان کودکي آثار هوش و استعداد در وي آشکار بود، طوري که درسن پنج سالگي به تلاوت کامل قرآن مجيد موفق گرديد.

ميرزا مهدي علوم ادبي مانند صرف، نحو، معاني، بياي، بديع و همچنين منطق و مقدمات فلسفه را نزد پدر دانشمند خود فرا گرفت و سپس به درس اساتيد تهران در علوم و معارف مختلف حاضر شد.

آشتياني براي آموختن فقه و اصول، نزد بزرگاني همچون آقا شيخ مسيح طالقاني، آخوند ملا عبدالرسول مازندراني، آقا سيد عبدالکريم لاهيجي و شهيد حاج شيخ فضل اللّه نوري زانو زد و نيز رياضي را نزد آقا شيخ عبدالحسين سيبويه، ميرز اغفار خان نجم الدوله، ميرزا جهانبخش منجم بروجردي و آقا شيخ محمد حسين رياضي فرا گرفت. ايشان همچنين طب قديم را از محضر ميرزا محمد حسين حکيم و آقا ميرزا ابوالقاسم نائيني و طب جديد را از ميرزا علي اکبر خان ناظم الاطبا و ميرزا ابوالحسن خان رئيس الاطبا آموخت.(4)

ميرزا مهدي با جديت تمام همه علوم و معارف فوق را نزد دانشمندان و بزرگان عصر آموخت و از بسياري اساتيد خود به اخذ اجازه و گواهي‏نامه علمي نائل شد.(5)

ايشان اگرچه در فقه و اصول و رياضي و طب صاحب‏نظر و داراي مقامي ارجمند بود، ولي آنچه بيشتر براي او جاذبه داشت گام نهادن در وادي علوم عقلي و فلسفي بود.

ذهن نقاد انديشه ژرف و جستجوگر او لحظه‏اي نمي‏آرميد و در تکاپوي درک معارف بلند عقلي و براي رسيدن به زلال دانش به درس خداوندان حکمت و فلسفه اسلامي عصر شتافت.

آيت‏اللّه آشتياني در محضر اساتيد بزرگ عصر و ارباب فضل، حکمت فلسفه و عرفان را به کمال آموخت و خود به مرتبه بلندي از استادي در اين رشته‏ها نائل آمد. ايشان در سال 1327 ق. براي اولين بار به عتبات عاليات سفر کرد و مدت کوتاهي در حوزه نجف اشرف اقامت گزيد ولي اندکي بعد به جهت بيماري و ضعف شديد جسماني به ايران بازگشت و مجدداً در سال 1329 ق به عراق رفت و سالياني طولاني به تکميل مباني فقه و اصول پرداخت.

اساتيد ايشان در نجف اشرف عبارتند از:

آيت‏اللّه آخوند خراساني، «صاحب کفايه»؛ ايشان از بزرگترين دانشمندان و اساتيد اصول الفقه در جهان تشيع است. او در سال 1255 ق. در مشهد مقدس پا به عرصه وجود گذاشت. در سن 22 سالگي براي ادامه تحصيل به تهران رفت و سپس راهي عتبات عاليات شد و در زمره بهترين شاگردان شيخ انصاري و سپس ميرزاي شيرازي قرار گرفت. ايشان از مدرسين معروف و موفق به شمار مي‏رفت طوري که در محفل گرم درسش حدود هزار و دويست نفر شرکت مي‏کردند. از معروفترين شاگردان آخوند خراساني مي‏توان به آقا سيد ابوالحسن اصفهاني، حاج آقا حسين بروجردي، حاج آقا حسين قمي و آقا ضياء الدين عراقي اشاره کرد. کتاب کفاية الاصول او از متون درسي و در سطح عالي علمي در حوزه‏هاي علميه است و محور درس خارج مراجع و اساتيد حوزه‏ها مي‏باشد. وي در سال 1329 ق. در گذشت.

آيت‏اللّه سيد محمد کاظم يزدي؛ صاحب عروه: ايشان در سال 1247 ق متولد شد و بعد از طي مقدمات و سطوح به درس مرحوم ميرزاي بزرگ شيرازي راه يافت و در آن محفل نوراني مراتب اجتهاد را طي کرد. کتاب سترگ او به نام عروة الوثقي به حاشيه همه مراجع و بزرگان بعد از خودش مزين گشته است. صاحب عروه در سال 1337 ق درگذشت.

- آيت‏اللّه سيد محمد فيروز آبادي: او از فقها و اساتيد بنام حوزه نجف اشرف و از شاگردان معروف آخوند خراساني و صاحب عروه به شمار مي‏رود. وي در سال 1345 ق بدرود حيات گفت. او آثاري همچون کتاب الطهارة و الصلاة و جامع الکلم في حکم اللباس المشکوک فيه از خود به يادگار گذاشت.

- آيت‏اللّه ميرزا حسين نائيني: ايشان از فقها و اصوليين سترگ شيعه است. نزد ميرزاي شيرازي و سيد محمد فشارکي تحصيل کرد و سپس خود به مقام استادي رسيد و به معارضه علمي با آخوند خراساني پرداخت. وي در علم اصول نظرات بديعي را ارائه داده است.

آيت‏اللّه آقا ضياء الدين عراقي: ايشان در سال 1278 ق. متولد شد و بعد از تحصيل مقدمات علوم اسلامي، راهي عتبات عاليات شد و در محضر آخوند خراساني سيد محمد فشارکي و حاج ميرزا حسين حاج ميرزا خليل به تکميل مدارج علمي خود پرداخت. او حوزه تدريس بسيار گرمي داشت که در آن فقهاي زيادي تربيت يافتند از آن جمله: آقا جمال گلپايگاني، آقا سيد محسن حکيم، آقا سيد ابوالقاسم خوئي، آقا سيدمحمود شاهرودي و آقا سيدمحمد حجت. ايشان در سال 1361 ق در نجف اشرف دار فاني را وداع گفت.

- آيت‏اللّه آقا سيد ابوالحسن اصفهاني: ايشان از مراجع نامدار شيعه است. تحصيلات مقدماتي را در مدرسه نيماورد اصفهاني سپري کرد و در سال 1307 ق به نجف اشرف مشرف شد. او از محضر اساتيد آن حوزه کسب فيض نمود و در اواخر ملازم درس آخوند خراساني شد. ايشان پس از درگذشت ميرزا محمدتقي شيرازي به عنوان مرجع تقليد شهره و معروف گشت و بعد از فوت مرحوم نائيني در نجف و مرحوم حاج شيخ عبدالکريم حائري در قم، مرجعيت شيعه به طور کلي به ايشان انتقال يافت. کتاب وسيلة النجاة که رساله علميه اوست، مورد تحشيه بسياري از فقهاي بعد از خودش از جمله حضرت امام خميني (ره) (= تحريرالوسيله) قرار گرفت. آن مرد بزرگ در سال 1365 ق. از دار فاني به سراي باقي شتافت و جهان تشيع را در ماتم خويش فرو نشاند.

ميرزا مهدي آشتياني طي سال‏ها تلاش مستمر و کوشش مداوم در حوزه سالخورده نجف و در جوار آستان قدس علوي، مضجع حضرت اميرالمؤمنين (ع) موفق به اخذ اجازه اجتهاد از همه اساتيد خود شد.(8) ايشان مدتي را نيز در نجف اشرف به تدريس معقول اشتغال يافت و آن گاه به ايران بازگشت.

يکي از ويژگي‏هاي برجسته آشتياني اين بودکه در يک محدوده جغرافيايي نمي‏ماند و مسافرت‏هاي متعددي را به مراکز علم و دانش جهان داشت. او طي سفري به بخارا مدت يک سال در آنجا اقامت گزيد و به تدريس حکمت و فلسفه اسلامي مبادرت ورزيد.

بعد از آن به مصر، اسکندريه، برلين، پاريس، رم، هند، بلژيک و ديگر نقاط اروپا مسافرت کرد و با فلاسفه و انديشمندان آن ديار مباحثاتي را انجام داد.

ملاقات‏هاي ايشان که در واقع نماينده فلسفه و عرفان اسلامي بود - در آشنايي فلاسفه غرب با مباني بلند و ژرف فلسفه اسلام و ايران تأثير مطلوبي داشت.

آن بزرگوار از نوادر روزگار و مفاخر حوزه‏هاي علميه به شمار مي‏رود. در بسياري از علوم تبحر داشت و البته بيشترين مهارتش در فلسفه و عرفان بود. بي گمان ايشان از شارحان و مدرسان چربدست و با مهارت فلسفه متعالي صدرايي و آثار ابن سيناست. دقت، ظرافت و تسلط او در تدريس، به اعتراف شاگردان و نزديکانش منحصر به فرد بود. آقا منوچهر صدوقي سها از استاد حاج شيخ علي محمد جولستاني که از شاگردان نزديک ميرزامهدي است، نقل مي‏کند:

علامه سيد جلال الدين آشتياني در مورد خلقيات آن بزرگوار نوشته‏اند:

آقا ميرزا مهدي (ره) شخصي آرام و مؤدب و بي ادعا و داراي خلق ملکوتي بود و در عمر خود هرگز با کسي معارض يا تعارض در علميات نداشت و خويشتن را از احدي برتر نشان نمي‏داد. از عادات آن مرحوم اين بود که از ديگران صحبت نمي‏کرد و اگر صحبت به ميان مي‏آمد به جرح کسي نمي‏پرداخت.»(12)

تدريس‏ 

آيت‏اللّه آشتياني حدود 30 سال در مدرسه سپهسالار و مدرسه ميرزا محمدخان قزويني تدريس داشت. معمولاً روزي سه ساعت و گاهي چهار ساعت تدريس مي‏کردند. علامه سيد جلال الدين آشتياني نوشته‏اند:

دوازده دوره الهيات شفا و چهار دوره طبيعيات اين کتاب عظيم را تدريس نموده‏اند. تمهيد القواعد را پنج بار و شرح فصوص را تا قبل از سال 1316ش در طول هجده سال، شش دوره و مجلدات اسفار را در دوره‏هاي متوالي درس داده‏اند.»(13)

تسلط ايشان به مباني حکمت و عرفان و تبحر در آثار ملاصدرا باعث مي‏شد تا محفل درس او مورد توجه اهل فضل قرار گيرد.

علامه سيد جلال‏الدين آشتياني باز نوشته‏اند:

مرحوم استاد آقا ميرزا مهدي سه سال ايام عيد را به مقصد زيارت حضرت معصومه (س) در قم به اين شهر مسافرت کردند ؛ و در سفر اخير مغفور له، حضرت امام خميني درس اسفار خود را تعطيل کردند و فرمودند، آقاي آشتياني در رتبه اساتيد من هستند...»(14)

شاگردان: 

اگر چه آشتياني به علت مسافرت‏هاي زياد و کسالت طولاني به صورت پيوسته و شايان نمي‏توانست به افاده بپردازد، ولي حوزه درس و محفل بحث او تا اواخر عمر شريفش ادامه داشت و جويندگان معارف ناب از زلال درياي علومش استفاده‏ها بردند. نام برخي از شاگردان زبده وي چنين است:

1 - آيت‏اللّه سيد علي سيستاني.

2 - آيت‏اللّه ميرزا ابوالحسن شعراني.

3 - آيت‏اللّه علامه سيد جلال الدّين آشتياني.

4 - آيت‏اللّه دکتر مهدي حائري يزدي.

5 - آيت‏اللّه علامه محمد تقي جعفري.

6 - آيت‏اللّه آخوند ملا علي همداني.

7 - آيت‏اللّه شيخ ابوطالب تجليل تبريزي.

8 - آيت‏اللّه شهيد مرتضي مطهري.

9 - پرفسور عبدالجواد فلاطوري.

10 - استاد بديع الزمان فروزان‏فر.

11 - دکتر محمد تقي دانش‏پژوه.

12 - دکتر مهدي محقق.

13 - دکتر ابراهيم آيتي.

14 - دکتر محمد صادقي.

15 - دکتر محمد جعفر لنگرودي.

16 - دکتر موسي جوان.

17 - دکتر سيد صادق گوهرين.

18 - حکيم حاج شيخ علي محمد جولستاني.

19 - حکيم شيخ محمدرضا رباني تربتي.

20 - شيخ عبدالکريم روشنا تهراني.

21 - آقا شيخ جعفر خندق آبادي.

22 - آقا ميرزا محمد علي اديب تهراني.

23 - آقا شيخ علي محقق کاشمري.

24 - آقا سيد مهدي لاجوردي کاشاني.

25 - آقا سيد هوشنگ ميرمطهري.

26 - آقا سيد محمد تقي نقوي.

27 - آقا سيد محمد حسين آل طيب شوشتري و بسياري ديگر

همچنين از يادگارهاي آن بزرگوار فرزند دانشمندش، مهندس جلال الدين آشتياني مي‏باشد که از اساتيد و نويسندگان تواناي کشورمان به شمار مي‏رود. فرزند ديگر ايشان، آقاي ميرزا جعفر آشتياني است.

افول آفتاب فرزانگي: 

سرانجام بعد از سال‏ها تحقيق و تدريس و عمري سراسر پارسائي مرغ روح آن عارف فرزانه و فيلسوف و حکيم عالي‏قدر، پس از يک بيماري طولاني در حوالي ساعت ده صبح روز پنجشنبه، سوم ارديبهشت 1332 ش، برابر با نهم شعبان 1372 ق در تهران و در حالي که مشغول افاضه مطالبي در مسئله «شق القمر» بود و گاه گاه بلند مي‏فرمود: يا رحمن و يا رحيم يا ارحم الراحمين»، به عالم قدس پرکشيد و خطه خاک را از انوار آن وجود تابناک محروم ساخت.

پيکر مطهر آن مرحوم به قم منتقل شد و پس از تشييع با شکوهي، در جوار کريمه اهل‏بيت (ع) ، حضرت فاطمه معصومه (س) ، نزديک مرقد مرحوم آيت‏اللّه حاج شيخ عبدالکريم حائري (ره) در مسجد بالاسر مبارک به خاک سپرده شد.

آثار و تأليفات‏ 

آيت‏اللّه آشتياني آثار متعددي در فقه و اصول و فلسفه و حکمت و عرفان از خود به يادگار گذاشته است که بسياري از آن‏ها هنوز به چاپ نرسيده است. لذا مناسب است اهل فن به اين مهم اقدام ورزند و آثار با ارزش آن حکيم فرزانه را که از ذخائر با ارزش معارف اسلامي است احياء کنند.

تأليفات ايشان به اين شرح است:

1. اساس‎التوحيد، فارسي، تهران، 1330ش.

2. تعليقه ‎رشيقه ‎علي ‎شرح ‎منظومه‎السبزواري، عربي.

3. حاشيه بر اسفار، عربي.

4. حاشيه بر شفاء.

5. حاشيه بر کفايه‎الاصول آخوند خراساني.

6. حاشيه بر مکاسب شيخ‎انصاري.

7. حاشيه بر رسائل شيخ‎انصاري.

8. رساله‎اي در جبر و تفويض و علم اجمالي و طلب و اراده و وحدت وجود و قاعدة صدور.

9. حاشيه بر فصوص محيي‎الدين عربي.

10. حاشيه بر فصوص فارابي.