ولادت و تحصیلات

حضرت آیت الله حاج شیخ مرتضی آشتیانی معروف به «آشتیانی غروی»  فرزند ارشد آیت الله میرزا محمد حسن آشتیانی (مبارز سرشناس جنبش تنباکو) و دایی فیلسوف مشهور آیت الله میرزا مهدی آشتیانی، در سال  ۱۲۸۰ قمری در تهران به دنیا آمد.

وی پس از گذراندن دوره کودکی وارد حوزه علمیه شد و مقدمات و سطوح فقه و اصول و حکمت را نزد پدرش و آیت الله میرزا ابوالحسن جلوه فراگرفت.

ایشان در سال ۱۳۰۰ قمری به توصیه پدرش جهت ادامه تحصیل به نجف اشرف هجرت کرد و در مدت ۱۷ سال از محضر بزرگانی چون آیات عظام میرزا حبیب الله رشتی، حاج میرزا حسین نوری، شیخ عبدالحسین صالحی، شیخ محمد بهاری و آخوند خراسانی کسب فیض نمود و خود به تدریس دروس حوزوی اهتمام ورزید.

در سال ۱۳۱۷ قمری با تقاضای علما و مردم تهران، به ایران بازگشت و در مدرسه «خان مروی» تهران به تدریس و فعالیتهای علمی خود پرداخت و متولی مسجد «خازن الملک» که در آن زمان موقعیت سیاسی ویژه ای داشت گردید.

فعالیت های سیاسی

آیت الله آشتیانی در سال ۱۳۲۳ قمری، دستور خرابی بانک روس را (که در جهت منافع دولت روسیه فعالیت می‌کرد و سیاست‌های مغایر با اصول شرع اسلام داشت) صادر نمود وعمارت مذکور از سوی مردم ویران گردید.

در آستانه جنبش مشروطه خواهی در ایران توجه ایشان به مسائل سیاسی بیشتر شد و به جمع هواداران اصلاحات سیاسی پیوست، به‌طوری‌که پیش از صدور فرمان مشروطیت نامه‌ای به مظفرالدین شاه نوشت و در آن راجع به ناتوانی رجال حکومتی برای رفع معضلات اجتماعی تذکر داد.

 آیت الله شیخ مرتضی آشتیانی در پی وقوع جریان مسجد شاه با دیگر روحانیون معترض به شهرری مهاجرت کرد و در حرم مطهر حضرت عبدالعظیم متحصن شد و این امر منجر به برکناری ایشان از تولیت مدرسه «خان مروی» و امامت مسجد «خازن الملک» به دستور عین الدوله صدر اعظم وقت گردید.

اقامت در مشهد مقدس

آیت الله شیخ مرتضی آشتیانی در سال ۱۳۴۰ قبل از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ شمسی رضاخان، به مشهد مقدس رفت و در آنجا به مدت ۱۳ سال، در کنار فعالیت‌های مبارزاتی خود، به تدریس درس خارج و اقامه جماعت پرداخت و اداره حوزه علمیه مشهد را برعهده گرفت.

ایشان در سال ۱۳۰۴ شمس پس از خلع  احمد شاه از سلطنت توسط مجلس شورای ملی واگذاری آن به رضاخان، ضمن ارسال تلگرافی به شاه خواستار توجه بیشتر به امور مسلمین و روحانیون گردید.

در شهریور سال ۱۳۰۶ شمسی به همراه گروهی از علمای خراسان به بیانیه مخبرالسلطنه هدایت، نخست وزیر وقت (که در آن بیانیه،روحانیون از امر به معروف و نهی از منکر منع شده بودند) اعتراض نمود و تلگراف های شدید اللحنی  به تهران مخابره کرد، به‌طوری‌که دولت وادار به عقب نشینی شد.

رژیم، بعد از تصویب قانون لباس متحدالشکل و کشف حجاب، آیت الله آشتیانی را تحت فشار شدید­سیاسی­ قرار داد تا از صدور جواز اجتهاد برای طلبه‌ها امتناع کنند اما او به این تهدیدهااعتنایی نکرد.

ایشان به همراه ۷ نفر دیگر از روحانیون مشهد تلگرافی برای رضاشاه ارسال کردند و درخواست توقف طرح کشف حجاب را نمودند. اما پاسخ تلگراف، کشتار مردم بی‌دفاع در مسجد گوهرشاد مشهد بود. در این جریان، شیخ مرتضی آشتیانی و تعدادی از مقامات سیاسی و نظامی خراسان به مذاکره با شیخ محمد تقی بهلول، طلیعه دار معترضان پرداختندو تقاضای متفرق ساختن جمعیت را نمودند، اما دیری نپایید که فعالین اصلی این قیام که در راس آن علما بودند، همگی بازداشت شدند و برای هر یک مجازاتی تعیین شد.

آیت الله آشتیانی نیز در سال ۱۳۵۳ قمری به تهران فراخوانده شد و در حدود سه سال در شهر تحت نظر شهربانی قرار گرفت تا اینکه پس از مدتی با درخواست انتقال وی موافقت شد.

ایشان چند سال در قم به فعالیت‌های خود مشغول بود تا اینکه در سال ۱۳۶۰ قمری به کربلا رفت و به مدت دو سال ضمن سکونت در آنجا، به تدریس اشتغال ورزید دو سرانجام بار دیگر به جهت بیماری به ایران بازگشت و در مشهد مقدس ساکن  شد.

این عالم ربانی در طول حیات بابرکت خود شاگردان بسیاری را تربیت نمود، شخصیت‌هایی همچون آیات و حجج اسلام سید عبدالرضا شهرستانی، سید علی علم الهدی، سید محمود علوی، سید مصطفی خوانساری، شیخ علی گنابادی، شیخ علی معصومی، شیخ محمد تقی همدانی، شیخ مرتضی عیدگاهی، شیخ مهدی فاضل اندرمانی، میرزا حسن اشرف الواعظین و استاد جلال الدین همایی.

وی با دختر آیت الله سید محمد طباطبایی روحانی (مبارزه مشروطه) ازدواج کرد که محصول این پیوند، فرزند پسر (به نام های میرزا ابراهیم، میرزا اسماعیل و آیت الله میرزا محمود آشتیانی) و چهار دختر می باشد.

ارتحال

آیت الله آشتیانی سرانجام در ۲۸ آبان سال ۱۳۲۵ شمسی مصادف با ۲۴ ذیحجه سال ۱۳۶۵ قمری در سن ۸۵ سالگی دار فانی را وداع گفت.  پیکرش  با حضور هزاران تن از علما، طلاب و سایر اقشار به طرز باشکوهی تشییع شد و در رواق «دارالسعاده» حرم مطهر امام رضا پایین پای مبارک دفن گردید.

ایشان تالیفاتی را نیز از خود به یادگار گذاشت که از آن جمله، کتابی در باب «اجاره» و رساله ای در معنا و مفهوم حدیث «نیه المومن خیر من عمله» می باشد که در کتاب «گلزار معانی» چاپ شده است