ولادت و تحصیلات

آیت الله حاج شیخ محمدعلی اردبیلی فرزند میرزا علی از علما و مجتهدین معاصر، در روز ۱۳ رجب سال ۱۳۲۷ در برابر با مرداد سال ۱۲۸۸ شمسی در روستای سولا از توابع شهرستان «نمین» اردبیل در یک خانواده مذهبی به دنیا آمد.

وی پس از گذراندن دوره کودکی به تحصیل علوم دینی روی آورد و تا سنین دوازده، سیزده سالگی در زادگاه خود نزد میرزا غلام و به خصوص ملامظفر که هرروز از اردبیل برای تدریسش به روستای سولا می آمد، دروس مقدماتی را آموخت.

ایشان پس از فوت پدرش در سال ۱۳۴۰قمری برای ادامه تحصیل به اردبیل رفت و در مدرسه حاج «ملا ابراهیم» که از مدارس معروف شهر بود، سطوح اولیه و عالیه را نزد اساتیدی چون حاج میرزاطاهر اردبیلی،آیت الله حاج میرزا ابراهیم کلانتری وآیت الله میرزا علی اکبر مجتهد اردبیلی فرا گرفت.

هجرت به مشهد مقدس

آیت الله علمی اردبیلی در سال ۱۳۴۷ قمری پس از درگذشت استاد برجسته اش مرحوم حاج میرزا علی اکبر مجتهد اردبیلی، درحالی‌که بیش از ۲۰ سال نداشت، به مشهد مقدس آمد و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات میرزا محمد آقازاده، حاج‌آقا حسین قمی، حاج سید یونس اردبیلی و حاج‌آقا بزرگ اشرفی شاهرودی شرکت نمود.

ایشان در واقعه نهضت مسجد گوهرشاد در کنار استادش آیت الله حاج سید یونس اردبیلی و دیگر علما حضور موثری در مبارزات داشت و تا چند قدمی مرگ و شهادت پیش رفت، به طوری که از ناحیه کتف و بازو تیر خورد و درحالی‌که زخمی بود، دستگیر شد. او چندین روز را در بدترین شرایط گذارند، اما با هوشمندی و درایت خود توانست از چنگال رضاخان بیرون آید. وی مدتی مخفی زندگی می‌کرد و در ملأعام حاضر نمی شد تا جایی که شایع شد، ایشان به شهادت رسیده است و حتی ایادی رضاخان نیز این مطلب را تایید کردند.

سفر به قم

آیت الله علمی اردبیلی چندی بعد به قم رفت و مدتی از محضرآیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم کسب فیض نمود. وی در اواخر سال ۱۳۱۵ شمسی پس از فوت مرحوم حائری، در دروس آیات سید صدرالدین صدر، سید محمد تقی خوانساری و سید محمد حجت کوه کمره ای شرکت کرد و در شمار نزدیکان آیت الله کوه کمره ای قرار گرفت و خود نیز به تدریس سطوح عالی پرداخت.

ایشان در سال ۱۳۱۷ شمسی برای تجدید دیدار با نزدیکان و خویشاوندان خود به اردبیل مراجعت کرد و در همین سفر با خانواده ای متدین وصلت نمود و سپس با همسر خود به قم بازگشت.

هجرت به نجف اشرف

وی در سال ۱۳۲۲ شمسی با وجود اینکه علما و فضلای حوزه علمیه قم قائل به اجتهاد ایشان بودند، برای کسب فیض بیشترعازم نجف اشرف شد و در درس آیات عظام حاج سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ محمدعلی کاظمینی خراسانی و حاج شیخ موسی خوانساری شرکت نمود. او پس از فوت آن‌ها به مدت ۲۰ سال (۱۳۸۲-۱۳۶۲ قمری) از محضرآیت الله حاج شیخ حسین حلی بهره برد و دو دوره خارج فقه و اصول را نزد ایشان فرا گرفت. به قول خودشان، جوان در پای درس ایشان حاضر شد و پیر و محاسن سپید درس ایشان را به پایان برد.

آیت الله علمی اردبیلی در نجف اشرف به تدریس سطوح عالیه پرداخت و با وجود کسب اجازه اجتهاد از مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و آیت الله حجت کوه کمره ای به احترام اساتیدش از تدریس درس خارج پرهیز نمود.

بازگشت به ایران و اقامت در مشهد مقدس

ایشان در سال ۱۳۴۶ شمسی دچار ناراحتی قلبی شد و به همراه فرزندان خود رهسپار ایران گردید و به مشهد مقدس بازگشت.

آیت الله میلانی که ریاست حوزه علمیه آن روز مشهد را برعهده داشت، به دیدار وی رفت و از ایشان خواست در مشهد بماند و به تدریس بپردازد. تعبیر مرحوم آیت الله میلانی به آیت الله علمی اردبیلی این بود که: «شما ۲۵ سال نزد علی المرتضی مانده اید، ۲۵ سال نیز نزد فرزندش علی بن موسی الرضا بمانید.»و به ایشان گفته بودند: «من چون پیر شده ام، نمی توانم دو درس بگویم، از این جهت تنها فقه تدریس می کنم و شما اصول را برعهده بگیرید و آن را به شیوه خاص علمای نجف تدریس کنید.»

ایشان به توصیه آیت الله میلانی در این شهر رحل اقامت افکند و در مدرسه میرزا جعفر به تدریس خارج اصول پرداخت و پس از چند سال به دلیل تعمیر مدرسه، درس را به منزل خود انتقال داد.

علمای برجسته مشهد مانند آیات میلانی، حاج‌آقا حسینی شاهرودی، میرزا جواد آقا تهرانی و میرزا حسنعلی مروارید از مراتب علمی و فضل وی مطلع بودند،و به طلاب، روحانیون و شاگردان خود نسبت به استفاده  علمی از ایشان تأکید می کردند.

آیت الله علمی اردبیلی در سال ۱۳۹۳ قمری به درخواست مردم اردبیل و دیگر شهرستان‌ها، اقدام به انتشار رساله توضیح المسائل خود تحت عنوان «ذخیره المعاد» نمودند.

این عالم ربانی در کنار خدمات فراوانی و اجتماعی، در دوران انقلاب اسلامی از حامیان حرکت مرحوم امام خمینی بود و علی رغم ضعف جسمی و کهولت سن به مراکز شهرستان‌ها نامه نوشته و دوستان و آشنایان خود را به پیروی از امام خمینی توصیه می‌کردند.

ارتحال

آیت الله حاجی محمد علمی اردبیلی سرانجام در روز جمعه ۱۱ مرداد سال ۱۳۶۶ شمسی در سن ۷۸ سالگی دار فانی را وداع گفت و پیکر مطهرش پس از تشییع و اقامه نماز توسط آیت الله حاج شیخ ابوالحسن شیرازی در غرفه ۲۶ صحن نو حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.

ایشان با وجود اینکه به تدریس علاقه بیشتری نشان می‌داد، در طول عمر با برکت خود آثار ارزشمندی را تألیف نمودکه عبارتند از: تقریرات دو دوره اصول آیت الله شیخ حسین حلی، یک  دوره متاجر بر اساس مکاسب شیخ انصاری، شرح استدلالی عروه الوثقی، رساله ای در اجتهاد و تقلید، توضیح المسائل تحت عنوان ذخیره المعاد، دوره معارف اسلامی، کتاب الصلوه و مختصر فی القواعد الفقهیه.

تقریرات دروس وی نیز از سوی برخی فضلا نوشته شده است که از آن میان به نوشته فرزند فرزانه ایشان مرحوم آیت الله حاج میرزا علی علمی اردبیلی با عنوان «تنقیح الاصول»  می توان اشاره نمود که مورد رویت و تحسین مرحوم والدش قرار گرفته است.